„Pan Tadeusz”, czyli Ostatni zajazd na Litwie. Historia szlachecka z roku 1811 i 1812 we dwunastu księgach wierszem” polska epopeja narodowa.
Adam Mickiewicz pisał swe dzieło stosunkowo krótko, bo w niespełna dwa lata, od września 1832 roku do lipca 1834. Nadanie poematowi tytułu „Pan Tadeusz” świadczyło o wysunięciu na czoło postaci przeciętnej, jednak o silnych o wartościach moralnych, reprezentujących ogół, bowiem poeta chciał uczynić bohaterem utworu całą zbiorowość narodu.
Warto wspomnieć, że „Pan Tadeusz” powstał z intencją poetyckiego odtworzenia i zatrzymania w zbiorowej wyobraźni wizerunku rzeczywistości, którą poeta dobrze znał. W założeniu miała to być humorystyczna opowieść szlachecka o życiu na prowincji. Powstał jednak poemat o historii, którą Mickiewicz znał, której był świadkiem w dzieciństwie. Dzieło Mickiewicza świadczy o ocalającej sile pamięci także dlatego, że dzięki niemu także i my wracamy do przeszłości sprzed prawie 200 lat.
Rysem wspólnym wszystkich postaci z „Pana Tadeusza” jest ich pospolitość, funkcjonowanie w środowisku, w którym wyrośli, ta pospolitość nie ma nic wspólnego z szarzyzną, ponieważ wszystkie postaci sa po prostu „ludzkie” (bywają dobre i złe, poważne i śmieszne, łagodne i zdenerwowane itd.). Tak więc zostały zindywidualizowane pod względem gestów, zachowań, psychiki przy pomocy kontrastu.
Fabuła w „Panu Tadeuszu” jest splotem trzech wątków głównych i jednego pobocznego, luźno związanego z całością. Wątkami naczelnymi są:
- spór o zamek,
- sprawy erotyczne,
- akcja historyczna,
- przewija się też przez cały utwór – humorystyczny spór o charty.
Spoistość akcji jest zwarta i logiczna, jak w klasycznej tragedii.
Akcja „Pana Tadeusza” obejmuje kilka dni lata 1811 roku i jeden wiosenny dzień 1812. Rozgrywa się na Litwie, w majątku Soplicowo i zaścianku Dobrzyn, położonym nieopodal Soplicowa.
Plan wydarzeń w „Panu Tadeuszu”
- Przyjazd Tadeusza do Soplicowa.
- Spotkanie z domownikami i zaproszonymi gośćmi.
- Nawiązanie flirtu z Telimeną.
- Opowieść Gerwazego o historii zamku Horeszków, skierowana do hrabiego, krewnego rodu.
- Rozrywki gości i domowników (polowanie, grzybobranie).
- Zauroczenie Tadeusza Zosią.
- Polowanie na niedźwiedzia, koncert Wojskiego.
- Kłótnia Hrabiego z Sędzią, odnowienie dawnego sporu między rodami.
- Najazd szlachty zaściankowej na Soplicowo, pod namową Gerwazego.
- Kłopoty sercowe Telimeny i Tadeusza”.
- Zajazd Hrabiego z Gerwazym i okoliczną szlachta na Soplicowo.
- Napad Moskali, pomoc ks. Robaka, bitwa między szlachtą a Rosjanami.
- Spowiedź Jacka Soplicy (emisariusza ks. Robaka).
- Wejście wojsk polskich z generałem Dąbrowskim do Soplicowa.
- Pośmiertna rehabilitacja publiczna Jacka Soplicy.
- Zaręczyny Tadeusza i Zosi.
- Koncert Jankiela.
W „Panu Tadeuszu” jest 2 narratorów, jeden wszechwiedzący, drugi wyraziciel wiedzy, opinii i przekonań ogółu. Narrator wszechwiedzący jest obiektywnym sprawozdawcą wydarzeń akcji, twórcą opisów natury, opisów działań ludzkich i osobą znającą nawet najbardziej intymne myśli i przeżycia bohaterów, w odczuciu czytelnika utożsami się go z autorem. Drugi narrator przyznaje się do pewnej niewiedzy, nie bierze odpowiedzialności za to, o czym opowiada, gromadzi informacje, ale nie wyciąga wniosków.
Wśród różnych typów wypowiedzi narracyjnej dostrzec można narratora gawędowego, ten autor-narrator zwraca się wprost do słuchacza, albo wprowadza uwagi nawiasowe, w których chwali lub gani bohaterów, zawsze też staje na ich poziomie, albo przez sam charakter opisu stwierdza swą przynależność do gromady.
Postaci w „Panu Tadeuszu” ujął Mickiewicz od tej strony komizmu, którą nazywa się humorem, bez złośliwości. Ta atmosfera humoru sprawia, że nawet tragiczne losy Jacka Soplicy tracą na swojej ostrości, a wejścia wojsk polskich przy boku Napoleona nie przesłania wizja klęski. W poemacie Mickiewicza odnajdziemy komizm i tragizm, humor, epickie zainteresowanie światem, dramatyczne ujmowanie jego spraw, wzniosłość, a także liryzm, zdolność narzucania czytelnikowi swych przeżyć uczuciowych przez poetę, ponadto różnorodne nastroje, zharmonizowane doskonale z przedstawianymi ludźmi i wydarzeniami.
Mickiewicz wprowadził do dzieła narodową historię i jej wartości. Rozmiłowany w tradycji ciągłych walk o odzyskanie i utrzymanie niepodległości, poeta tradycję tę opromienił blaskiem Napoleona i odrodzonego przy jego boku wojska polskiego. Dla spotęgowania tej wymowy wprowadził emisariusza, przypomniał historię powstania kościuszkowskiego, przywołał Konstytucję 3 maja.
Obok historycznych wprowadził wiele elementów obyczajowych z kultury życia codziennego. Czytelnik poznaje ziemię nowogródzką, stroje, budowle, zajęcia i zabawy, zwyczaje i obyczaje, za pomocą których związał tło historyczne z geograficzno-przyrodniczym. Istotny jest w tym przypadku pokazane silne przywiązanie do własnego kraju, gotowość służenia mu. Znacząca jest także ogromna solidarność zbiorowa w obliczu ogólnej potrzeby życia narodowego.
Mickiewicz w „Panu Tadeuszu” nawiązał do tradycji epiki antycznej, przepajając swe dzieło wyrażeniami i zwrotami, robiącymi nieraz wrażenie cytatów, albo przedstawiając wydarzenia w swoisty sposób, poprzez zmianę zabarwiających je jakości estetycznych, osiągając oryginalny efekt. Wzbogacił elementy rodzimej tradycji literackiej ludowością, bajkowością aluzjami, cytatami czy parafrazami. Czytając uważnie ta baśniowość daje się odnaleźć w ludziach, przyrodzie, zdarzeniach i rzeczach. Co ciekawe poeta idealizuje wiele opisów, które wydają się jakoby wymarzone, ale wiązać to należy z tęsknotą za utraconym krajem dzieciństwa. Tajemnicą świetności opisów Mickiewicza jest nie tylko ruch, ale także światło i barwa, przenikające przyrodę i świat ludzki.
„Pan Tadeusz” napisany został trzynastozgłoskowcem, dlatego często przypomina bardziej śpiew niż opowieść. Składa się z 12 ksiąg pisanych wierszem ciągłym z przerzutniami. Stanowi dzieło, w którym poeta pokazał, że zarówno w walce, jak i codziennym życiu jesteśmy Polakami.