Powieść ma ciekawą konstrukcję:
Wszystkie porządki czasowe łączy nadniemeńska przyroda (jej opisy, obszerne i barwne są hołdem złożonym naturze, ale stanowią także odniesienie do spraw, wobec których rzeka, bór, pola uprawne i drogi zachowują milczenie, są tylko ich biernym świadkiem. W świecie przyrody, niekiedy tajemniczej i dzikiej, panuje wieczna harmonia, ład i wewnętrzny spokój. Świat ludzi kłóci się z tą naturalną jednością, choć powinien dążyć do życia z nią w symbiozie. Czas narodowej próby takiej zgody wymaga).
Przeszłość stanowi punkt odniesienia dla teraźniejszości, jest stale obecna nie tylko w świadomości bohaterów, ale i poprzez znaki materialne:
- grób mitycznych przodków, protoplastów rodu Bohatyrowiczów, Jana i Cecylii – niejako sankcjonuje i uświęca rolę tego zaścianka na ziemi nadniemeńskiej (symboliczny grób osnuwa legenda sięgająca średniowiecza),
- mogiłę powstańczą, która jest: symbolem świętego czasu powstania, kiedy to wszyscy solidarnie, i dwór i zaścianek, poszli walczyć za wielką sprawę w imię wolności, równości, demokratyzmu i współpracy, swoistym miejscem pamięci narodowej, którym opiekują się Bohatyrowicze przechowujący wartości przez nią symbolizowane.
Powieść stanowi swoistą syntezę programu pozytywistów, dla którego powstanie styczniowe stanowiło granicę “między dawnymi i nowymi laty”, był próbą szukania innych dróg, przynajmniej częściowego ograniczenia zależności.
W takim kontekście powieść Orzeszkowej traktować trzeba jako wykładnię tych powinności, które społeczeństwo polskie, okaleczone przez historię, musi podjąć, by stan totalnego zniewolenie i apatii ustąpił miejsca wierze w rychłe spełnienie “snów o potędze”.
Praca, nauka, korzystanie z osiągnięć techniki, otrzymują tu nowy wymiar – stanowią nie tylko drogę, na którą warto wstąpić dla udoskonalenia własnych umiejętności i zdobywania jednostkowych doświadczeń, ale stają się również nakazem moralnym, umożliwiają bowiem rozwój społeczny, są fundamentem przyszłej, wolnej Polski.
Myśl o przyszłości nie może przesłonić pamięci o korzeniach, rodowodzie, tradycjach, tym, co najdobitniej zaświadcza o narodowym trwaniu, mimo braku realnych granic państwa.
Te prawdy znalazły wyraz artystyczny w powieści Orzeszkowej.
Znajdujemy tu również obraz ziemiaństwa po powstaniu styczniowym. W “Nad Niemnem” wszyscy bohaterowie należą do warstwy szlacheckiej. Orzeszkowa podejmuje próbę analizy zmian, jakie zaszły w społeczeństwie polskim po powstaniu styczniowym. W sytuacji konkurencji ekonomicznej odchodzą w zapomnienie wielkie ideały, a środowisko szlacheckie, w dużej części, degeneruje się.