Droga krajowego hotelarstwa rozpoczęła się wraz z rozwojem naszej państwowości, czyli terenami dziś nazywanymi Wielkopolską. Pierwszym obiektem hotelarskim było hospicjum, nazywane komandorią, założone w 1187 roku przy klasztorze joannitów[1].
W następnych stuleciach hospicja, gospody (szynki), karczmy, zajazdy powstawały niemal we wszystkich większych miejscowościach. W XII wieku klasztorowi w Tyńcu został nadany browar z karczmą. Początkowo prawo utrzymywania karczm należało do księcia, który najczęściej dzierżawił je duchowieństwu. Budowane przeważnie przy kościołach zapewniały skromne pożywienie i nocleg. W XIV wieku biskupi zabronili tego typu działalności duchownym, prowadzenie więc gospód przeszło w ręce świeckie i nieodpłatna początkowo gościna zaczęła przybierać formy usług świadczonych za pieniądze. Stopniowy rozkwit handlu i życia politycznego wpłynął także na ich rozkwit.
Do XVI wieku były najczęściej rękach polskich, później stopniowo przechodziły w ręce Żydów. Pozostawały na niskim poziomie sanitarnym, często przypisuje im się także rolę ośrodków pijaństwa.
Miejskie gospody związane były z rozwojem miast, można było w nich przenocować, jednak w bardzo prymitywnych warunkach. Zamożniejsi podróżni wozili ze sobą całe wyposażenie, w tym łóżka, pościel i naczynia. Zwyczaj taki szczególnie rozpowszechniony był wśród bogatej szlachty polskiej[2]. W XVI miejskie karczmy wieku stały się przede wszystkim instytucją cechową, ośrodkiem życia towarzyszy cechowych i atrybutem mieszczaństwa., choć pozycja społeczna ich właścicieli była niska
Stopniowo kształtował się nowy wzorzec jakościowy zakładów noclegowych. W latach 1691-1695 z inicjatywy króla Jana III Sobieskiego i jego żony królowej Marysieńki wybudowano w Warszawie na terenie dzisiejszego Teatru Wielkiego pierwszy gigantyczny zajazd pełniący jednocześnie funkcje hotelowe dla przyjezdnych kupców, jak i funkcje magazynu i hali targowej. Historycy Warszawy uważają tę budowlę, zwaną Marywilem[3], za pierwszy budynek hotelowy w Warszawie. Największe skupisko gospód znajdowało się w tym czasie przy ulicy Długiej.
Na przełomie XVIII i XIX wieku w stolicy powstały następne obiekty, między innymi w 1787 r. hotel Pod Białym Orłem, w 1792 r. Hote1 Pruski, w 1803 r. Hotel Angielski, a także Hotel de la Pologne. W 1826 r. Warszawa posiadała już 9 hoteli (Drezdeński, Angielski, Europa, Lipski, Litewski, Niemiecki, Polski, Podlaski i Wileński) oraz 25 zajazdów[4].
Jednym ze starszych hoteli warszawskich był Hotel Polski, który mieścił się przy ulicy Długiej 29. Został on zbudowany w latach 1771-1776 jako pałac I. Witosławskiego, jednak w 1808 r. po przebudowie zaczął funkcjonować jako Hotel Polski. W roku 1816 r. ówczesny właściciel, J. Nowakowski rozbudował go, by uczynić z niego obiekt spełniający najwyższe wówczas standardy. Ponowna przebudowa miała miejsce w l856 r., kiedy to w pokojach zainstalowane zostało oświetlenie eterowe. Pod koniec XIX w. Hotel Polski stracił prestiż na rzecz Europejskiego, a później również Bristolu. W 1944 roku budynek , w którym znajdował się Hotel Polski, został zniszczony.
Innymi miastami, w których już w XVIII w. dał się zauważyć szybki rozwój hotelarstwa, były Poznań i Kraków. W 1751 r. w Poznaniu, przy drodze do Wrocławia, powstał duży zajazd, a na przełomie XVIII i XIX w. przy ulicy Wrocławskiej w miejscu, gdzie wcześniej był wspomniany zajazd, wybudowano hotel Saski. Ważniejszymi hotelami w Poznaniu były w tym czasie hotele: Pod Trzema Krzyżami, Berliński, Wiedeński i Francuski[5].
W końcu XVIII wieku w Krakowie został otwarty, czynny do dzisiaj Hotel pod Różą przy ulicy Floriańskiej. W następnych latach jednym z większych obiektów hotelarskich była również gospoda Pod Węgierskim Królem, a od połowy XIX wieku Hotel Saski, Pod Złotą Kotwicą, Pod Białym Orłem i Pod Czarnym Orłem oraz zajazd Pod Furmanem[6].
Na przełomie XVII i XVIII wieku pojawiły się na ziemiach polskich obiekty hotelarskie przypominające hotele uzdrowiskowe. Pierwszy duży obiekt sanatoryjno-hotelarski powstał w Cieplicach Zdrój już w 1687 r. Ważnymi ośrodkami uzdrowiskowymi były w tym czasie Kudowa-Zdrój (znana już w XVI w.), Duszniki-Zdrój i Jedlina-Zdrój. Jednocześnie w związku z nastaniem mody na turystykę górską w Sudetach zaczęły powstawać pierwsze schroniska górskie.
Początek XIX wieku przyniósł szybki rozwój tzw. zajazdów pocztowych, zwanych inaczej domami zajezdnymi. W związku z tym w 1824 r. Dyrekcja Generalna Korpusu Inżynierów Dróg i Mostów opublikowała instrukcję zawierającą plany i opis domów zajezdnych, które miały powstawać wzdłuż głównych dróg.
Przykładem obiektu wycieczkowego może być powstałe w 1806 r. schronisko pod Babią Górą oraz zbudowane w 1836 r. nad Morskim Okiem w Tatrach, które spłonęło w 1865.
Połowa XIX w. przyniosła dalszy rozwój hotelarstwa w Polsce. W 1842 r. w Poznaniu uruchomiono hotel „Bazar”, a w latach 1851-1853 w Warszawie zbudowano hotel Wiedeński. W kolejnych latach w Warszawie otwarto szereg nowych hoteli, między innymi w 1857 r. w centrum miasta zaczął przyjmować gości hotel „Europejski”. Został on zaprojektowany przez H. Marconiego[7], a jego budowa trwała od 1855 r. do 1876 r., w 1860 r. hotel „Victoria”, a wkrótce potem – w sąsiedztwie- hotel Maringe’a, późniejszy hotel Francuski, Saski i Paryski.
Przełom XIX i XX wieku to kolejny etap w rozwoju hotelarstwa w miastach polskich. W 1901 r. w śródmieściu Warszawy otwarty został hotel Bristol, a wkrótce potem położony też przy Dworcu Głównym hotel Polonia-Palace[8].
W tym samym czasie powstały w Krakowie hotele Francuski i Grand, w Łodzi hotel Grand, w Lublinie hotel Europa, we Wrocławiu hotel Monopol, w Bydgoszczy hotel Pod Orłem, w Poznaniu hotele Rzymski, przemianowany późnej na Poznański oraz Continental, nazwany później Wielkopolskim.
Liczne hotele zaczęły także powstawać w miejscowościach uzdrowiskowych, między innymi w Sopocie, Krynicy, Świnoujściu i w uzdrowiskach sudeckich.
Koniec XIX w. przyniósł również gwałtowny rozwój schronisk górskich, zarówno w Sudetach, jak i w Karpatach, a zwłaszcza w Tatrach. Schronisko nad Morskim Okiem zaczęło działać w 1874 r., w Dolinie Kościeliskiej w 1875 r., w Dolinie Pięciu Stawów w 1876 r., a na Hali Gąsienicowej zostało otwarte w 1894 r. Aktywnością na tym polu wykazało się polskie Towarzystwo Tatrzańskie, które w 1914 r. miało już 11 zagospodarowanych schronisk[9].
Okres 1914-1939 przyniósł nowy etap w rozwoju hotelarstwa polskiego, z których część reprezentowała już standard porównywalny z hotelami w Europie Zachodniej. Dotyczyło to zwłaszcza hoteli: Europejski, Bristol i Angie1ski w Warszawie; Francuski w Krakowie, Bazar w Poznaniu, Grand w Łodzi i George we Lwowie.
W 1928 r. w Poznaniu oddano do użytku hotel Polonia z 362 pokojami, był on wówczas największym hotelem w Polsce, a jednym z bardziej luksusowych hoteli była należąca do Jana Kiepury Patria w Krynicy. Najwięcej obiektów hotelarskich było w Warszawie, na wybrzeżu Morza Bałtyckiego oraz w powiatach: nowotarskim, nowosądeckim i cieszyńskim. O szybkim rozwoju usług hotelarskich w Polsce międzywojennej może świadczyć fakt powołania w 1928 r. Naczelnej Organizacji Polskiego Przemysłu Hotelowego.
Światowy kryzys nie zahamował rozwoju hotelarstwa. W 1932 r. w Polsce zarejestrowanych było łącznie 4031 przedsiębiorstw hotelarskich, w tym 6 uznanych za hotele I klasy i 578 obiektów II klasy. Obok hoteli i pensjonatów, okres międzywojenny przyniósł w Polsce szybki rozwój schronisk górskich i młodzieżowych, domów wycieczkowych oraz kempingów[10]. Systematycznie rosła także liczba schronisk górskich. Najwięcej posiadało ich Polskie Towarzystwo Tatrzańskie, które jeszcze w 1927 r. dysponowało 21 schroniskami górskimi (980 miejsc), w 1932 r. zwiększyło ich liczbę do 75 (2197 miejsc), a w 1938 r. miało już aż 145 schronisk (4543 miejsca). Drugą organizacją społeczną, która posiadała znaczną liczbę własnych schronisk, było Polskie Towarzystwo Krajoznawcze (16 obiektów w 1930 r.). Natomiast schroniska młodzieżowe i domy wycieczkowe były z reguły zlokalizowane w większych miastach (głównie Warszawa, Kraków, Lwów, Wilno) oraz na wybrzeżu i w Karpatach[11].
Hotelarstwo zdominowały w Polsce międzywojennej małe prywatne zakłady. Dodatkowo pojawiło się tzw. hotelarstwo nierejestrowane. Właściciele mieszkań prywatnych wynajmowali swoje pokoje lub całe mieszkania uboższej klienteli[12].
W latach 1936-1937 w Gdyni wybudowano Masowy Hotel Turystyczny i Hotel Dzienny, który liczył 1000 miejsc noclegowych. Tuż przed wybuchem II wojny światowej w Polsce objętych rejestracją było 506 hoteli (468 całorocznych i 38 sezonowych) oraz 933 pensjonaty (374 całoroczne i 559 sezonowych)[13]. Dynamika przyrostu miejsc na bazie turystycznej w latach 1918 – 1939 nie miała sobie równej[14].
Pierwsze lata po II wojnie światowej przyniosły przede wszystkim konieczność odbudowy obiektów hotelarskich zniszczonych w trakcie wojny. Jednocześnie, w związku ze ustrojowymi, niemal wszystkie hotele, pensjonaty, schroniska itp. zostały przejęte przez państwo. Najlepszymi hotelami zarządzał Orbis. Znaczna część pensjonatów i hoteli położonych w miejscowościach uzdrowiskowych weszła w skład Funduszu Wczasów Pracowniczych, który powstał w 1948 r. Powołanie FWP było jednym z ważniejszych wydarzeń symbolizujących przemiany w usługach hotelarskich, do jakich doszło w Polsce po II wojnie światowej. FWP dysponował domami wypoczynkowymi, których w 1945 r. było zaledwie 54, już rok później już 451, a w 1947 roku 639, w 1958 r. ich liczba wzrosła do 1550. i stanowiły one zasadniczą część bazy noclegowej w Polsce. Od początku lat pięćdziesiątych, aż do lat osiemdziesiątych w Polsce powstało wiele ośrodków wczasowych i wypoczynkowych należących do zakładów pracy, związków zawodowych, organizacji społecznych, przedsiębiorstw gospodarki komunalnej itp.
W połowie lat osiemdziesiątych liczba miejsc noclegowych wynosiła w hotelach 51 300, w motelach 2400, pensjonatach 6500, a w domach wycieczkowych 31 300.
Domy wypoczynkowe i ośrodki wczasowe nie były jednak typowymi obiektami hotelarskimi. Aby można było się w nich zatrzymać, należało mieć odpowiednie skierowanie z zakładu pracy lub FWP[15].
Znacznie wolniej rozwijały się usługi hotelarskie, w ogólnie przyjętym znaczeniu tego terminu (hotelarstwo ogólnodostępne). Będący wówczas monopolistą na rynku usług hotelarskich Orbis miał w 1959 roku 1651 pokoi, a 3 lata później już 1980 pokoi.
Od końca lat pięćdziesiątych zaczęto w większych miastach wznosić nowe hotele. Pierwszym nowoczesnym hotelem, otwartym w 1957 r. był Grand w Warszawie. W 1964 r. pojawił się w Poznaniu nowoczesny hotel orbisowski Merkury z 350 pokojami, a w rok później z 427 pokojami Cracovia w Krakowie. Dzięki tym i innym inwestycjom Orbis w 1965 r. dysponował 16 hotelami o 4425 pokojach[16]
W 1966 roku opracowano pierwszy system klasyfikacji i kategoryzacji hoteli w Polsce. Niestety, nigdy nie został ogłoszony.
W latach siedemdziesiątych pojawiły się na rynku polskim zagraniczne systemy hotelowe. W 1974 r. w centrum Warszawy otwarty został hotel Forum z 730 pokojami, wybudowany przez firmy szwedzkie, wchodzący w skład brytyjskiego systemu Inter-Continental Hotels Corp. W latach 1974-1976 w kilku miastach otwarte zostały hotele francuskiej sieci Societe Internationale d’Exploitation Hoteliere Novotel (S.I.E.H. Novotel)[17].
Ukształtowana w czasach PRL struktura rozwojowa, uległa po 1989 roku, gruntownym zmianom związanymi z przekształceniami własnościowymi oraz nowymi tendencjami inwestycyjnymi. Na rynku pojawiły się czołowe systemy hotelowe świata Holiday Inn, Mariett, Accor, Louwre, a dawni gestorzy zmniejszyli znacznie stan swojego posiadania (z wyjątkiem Orbisu, MSW i MON). Systematycznie zwiększa się od tego czasu liczba miejsc w obiektach hotelowych należących do osób fizycznych
[1] E. Mitura, E. Koniuszewska, Ekonomika i organizacja pracy w hotelarstwie, Warszawa 2006, s. 14.
[2] J. Pustoła, Materiały do poznania…, op. cit., s. 20.
[3] Nazwany na cześć inicjatorki – Marie Ville, rozebrany w 1825 roku.
[4] J. Pustoła, Materiały do poznania…, op. cit., s. 25.
[5] A. Kowalczyk, Geografia hotelarstwa, Łódź 2001, s. 65.
[6] U. Mitka-Karandziej, Hotelarstwo w Polsce, Warszawa 1993, s. 22.
[7] Henryk Marconi (ur. 7 stycznia 1792 w Rzymie, zm. 21 lutego 1863 w Warszawie) – architekt pochodzenia włoskiego, od 1822 w Polsce, jeden z najwybitniejszych i najbardziej płodnych polskich architektów pierwszej połowy XIX wieku.
[8] J. Kowalczyk, Hotelarstwo warszawskie wczoraj i dziś, „Ruch Turystyczny”, Warszawa 1987, Monografia nr 4.
[9] T. Szczęsny (red.), Organizacja pracy w hotelarstwie, Warszawa 1999, s. 39.
[10] Pierwszy kemping w Polsce powstał w 1931 roku.
[11] A. Kowalczyk, Geografia…, op. cit. s. 67.
[12] J. Pustoła, Materiały do poznania…, op. cit., s. 27.
[13] W. Reczek Model organizacyjny turystyki, Warszawa 1969, s. 50.
[14] J. Pustoła, Materiały do poznania…, op. cit., s. 35.
[15] A. Kowalczyk, Geografia…, op. cit. s. 68.
[16] W. Reczek, Model organizacyjny…, op. cit. s. 136.
[17] A. Kowalczyk, Geografia…, op. cit. s. 69.
Łukasz G.