Toksykomania, narkomania, alkoholizm, nikotynizm, lekomania, inhalantomania stały się w ostatnich dziesiątkach lat bardzo aktualnym i naglącym problemem w wielu krajach całego świata, a w niektórych przybiera wprost charakter epidemii czy pandemii.[1]
Codzienne doniesienia ze wszystkich niemal krajów wskazują na powstawanie nowych ośrodków produkcji, handlu, organizowanie nowych dróg i sposobów przemytu narkotyków. Nawet zaostrzone w ostatnich latach kontrole międzynarodowe specjalnych służb powołanych do walki z narkomanią, czy programy profilaktyczne, nie są w stanie opanować tego ciągle rozrastającego się zjawiska.
Statystyki stale odnotowują liczne przypadki śmierci wskutek zatruć i przedawkowania. W kontekście tych zdarzeń rodzi się pytanie:
Czym naprawdę jest toksykomania, narkomania, nikotynizm czy alkoholizm?
Pojęcie „toksykomania” pochodzi z łaciny i oznacza zatrucie, czyli przyjmowanie substancji chemicznych, syntetycznych lub naturalnych, okazujących szkodliwy wpływ na organizm i psychikę człowieka. Warto zwrócić też uwagę na słowo „mania”, które akcentuje patologiczny charakter przyzwyczajenia do przyjmowania szkodliwego środka.
W manii zawsze jest coś z odchylenia od normy, a może to być utrata wiary i zdolność rozumnego zachowania, ograniczenie, czy uzależnienia się od czegoś.
Z toksykomanią wiążą się ściśle takie zjawiska jak – nałóg i nawyk. Tak więc w szerokim znaczeniu, pod pojęciem toksykomanii” należy zatem rozumieć wszelkie zażywanie środków szkodliwych, nawet jeżeli nie ma ono charakteru nałogu.
W zależności od rodzaju przyjmowanych środków wyróżnia się szereg form toksykomanii, które charakteryzują się odmienną specyfiką, sposobem regulacji prawnej ,społeczną oceną oraz skutkami zdrowotnymi.
Do najbardziej rozpowszechnionych należy niewątpliwie zaliczyć:
- Alkoholizm,
- Narkomanię,
- Lekomanię,
- Nikotynizm;[2]
„Uzależnienie od alkoholu, czyli alkoholizm, jest chorobą, która zaczyna się i rozwija podstępnie, bez świadomości zainteresowanej osoby. Polega na niekontrolowanym piciu napojów alkoholowych może doprowadzić do przedwczesnej śmierci”[3]
W literaturze przedmiotu obok pojęcia „alkoholizmu”, funkcjonują terminy bliskoznaczne, takie jak: „alkoholizacja”, „pijaństwo”, „choroba alkoholowa”.
„Samo pojęcie „alkoholizmu” używane jest w dwóch zakresach znaczeniowych. Pierwszy z nich, węższy ma charakter kliniczny, drugi – szerszy, podkreśla również społeczny aspekt zjawiska”[4]
„W wąskim znaczeniu „alkoholizm” jest więc stanem psychicznego i fizycznego uzależnienia, któremu towarzyszy zwiększanie się tolerancji i utrata kontroli picia, w szerszym natomiast jest to każda forma picia, która przekracza granice ustalone tradycją, zwyczajem lub obyczajem towarzyskim przyjętym w danym społeczeństwie, niezależnie od czynników etiologicznych”.[5]
Alkoholizm jako rodzaj zjawiska należy rozumieć szeroko, bowiem jest to wszelkie takie spożywanie alkoholu, które pociąga za sobą szkodę dla jednostki ludzkiej lub społeczeństwa.
Narkomania, podobnie jak alkoholizm, jest zjawiskiem zarówno medycznym, jak i kulturowo społecznym. Oznacza chorobliwy, wewnętrzny przymus używania środków chemicznych celu doprowadzenia się do stanu odurzenia. Tak jak i alkoholizm ma węższe i szersze znaczenie. W węższym znaczeniu odnosi się tylko do nałogowego używania mocnych, tak zwanych klasycznych, twardych narkotyków typu opium, morfina, heroina czy kokaina, które wywołują psychiczne zmiany w świadomości człowieka oraz psychiczną zależność.
W szerszym rozumieniu – narkomania – jest podobnie jak toksykomania, nadużywaniem wszelkich środków odurzających.
Obecnie, zgodnie z Ustawą o zapobieganiu narkomanii, każde „stałe lub okresowe przyjmowanie w celach niemedycznych środków odurzających lub psychotropowych albo środków zastępczych, w wyniku czego może powstać lub powstała zależność”[6] uważane jest za narkomanię.
Ustawa definiuje także pojęcia środka odurzającego i psychotropowego podkreślając, że jest to każda substancja pochodzenia naturalnego lub syntetycznego, działająca na ośrodkowy układ nerwowy, umieszczona w wykazie środków odurzających i psychotropowych sporządzonym przez Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej. Środkiem zastępczym nazywa się substancję w każdym stanie fizycznym, stosowaną w celach niemedycznych, w tym samym celu, co środki odurzające lub psychotropowe.
Ustawowe określenie „narkomanii” bliskie jest definicji zaproponowanej przez A. Podgóreckiego, zdaniem którego narkomanią można nazwać: „stan okresowej lub przewlekłej dysfunkcjonalności organizmu (intoksykacji), szkodliwej dla jednostki i społeczeństwa, wywołanej powtarzającym się zażywaniem, nie w celach terapeutycznych, leku (naturalnego lub syntetycznego) albo jego zamiennika, tj. środka zapewniającego analogiczne przeżycia”[7]
Lekomania, zwana inaczej lekozależnością, w porównaniu z innymi uzależnieniami, została wyodrębniona i opisana stosunkowo późno. Wcześniej sądzono, że jedynie środki narkotyczne mogą prowadzić do nałogu i oddziaływać szczególnie szkodliwie na organizm ludzki.
Obecnie wiadomo, że stosunkowo duża liczba leków, przy nadmiernym ich stosowaniu może powodować zależność i to zarówno psychiczną, jak i fizyczną.
Nikotynizm traktowany jest jako nałóg palenia lub żucia tytoniu albo zażywania tabaki, proponowany jest także w postaci cygar lub cygaretek. Powoduje przewlekłe zatrucie nikotyną. Obok alkoholizmu i narkomanii – traktowany jest jako jedno z bardziej niebezpiecznych uzależnień. Porównywany jest z uzależnieniem od kokainy oraz innych narkotyków.
„ Bez względu na różnice terminologiczne i odmienne sposoby definiowania omawianych zjawisk, pomiędzy toksykomanią, alkoholizmem, narkomanią, lekomanią i nikotynizmem można wykazać daleko idące analogie.”[8]
Są to uzależnienia o charakterze patologicznym różniące się jedynie rodzajem stosowanych środków oraz zakresem rozpowszechnienia i stopniem społecznej tolerancji.
[1] Rodzaj epidemii obejmującej swym zasięgiem ogół, wszystkich, obejmujący duże obszary,
[2] D. Pstrąg – Wybrane zagadnienia z problematyki uzależnień, Rzeszów 2000,Wyd. Wyższej Szkoły Pedagogicznej, s.15;
[3] J. Mellibruda – Tajemnice ETOH, czyli alkohol i nasze życie. Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, Warszawa 1995, s.12;
[4] D. Pstrąg Wybrane zagadnienia …, s.16;
[5] Sprawozdanie Techniczne Światowej Organizacji Zdrowia, nr 42, ZGSKP 1967;
[6] Ustawa o zapobieganiu narkomanii z dnia 31 stycznia 1985, Dziennik Ustaw nr 4 z 12. 02. 1985, Art. 9, pkt.1 NarkU z późniejszymi zmianami;
[7] A. Podgórecki – Zagadnienia patologii społecznej, Warszawa 1976, PWN, s. 371;
[8] D. Pstrąg – Wybrane zagadnienia z problematyki uzależnień, Rzeszów 2000, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej, s. 20;