Cykl życia organizacji
Koncepcja cyklu życia jako podejścia metodologicznego występuje w różnych dyscyplinach naukowych[1]. W naukach ekonomicznych cykl życia przeważnie odnosi się do zarządzania organizacją, technologią lub produktem[2].
Definicji organizacji (i koncepcji jej badania) istnieje we współczesnej nauce naprawdę wiele. Termin organizacja jest abstrakcyjny, złożony i – właśnie z powodu swej wieloznaczności – trudny do zdefiniowania. Pochodzi od łacińskiego słowa organum i greckiego organizo, co oznacza tworzenie uporządkowanych, harmonijnych całości[3]. Są nimi instytucje, jako wyodrębnione z otoczenia, wewnętrznie uporządkowane i powiązane pomiędzy sobą zbiory elementów.
Organizacje porównywane bywają często do żywych organizmów, które rodzą się, rosną, rozwijają , starzeją się i tracą sprawność, a w końcu umierają[4]. Na tym właśnie polega cykl życia organizacji, czyli ciąg zmian od narodzin do śmierci.
Cykl życia organizacji związany jest dość blisko z cyklem życia produktów, który obejmuje także kilka etapów, min. etap innowacji (zaprojektowania produktu, inicjacji (wprowadzenia go na rynek), wzrostu, stabilizacji, spadku, degradacji, bądź rewitalizacji.
W różnych opracowaniach spotyka się różne określenia najważniejszych faz życia organizacji. Uważa się, że cykl życia organizacji wyznacza jej cel długookresowy i wskazuje, że w przedsiębiorstwie nie chodzi o maksymalizowanie zysków, ale o ich w ogóle osiąganie na poziomie wyższym od konkurencji.
Według Koźmińskiego[5] faza pierwsza (inicjacji i innowacji) ma charakter koncepcyjny i wiąże się najczęściej z innowacją produktową na danym rynku. Pomysł na nową organizację musi znaleźć grupę promotorów zdecydowanych związać z nim swoją przyszłość, choć ich motywacje mogą być bardzo różne. Faza druga (przedsiębiorczości) mobilizuje zasoby materialne, intelektualne i ludzkie do powołania do życia nowej organizacji. Podstawowym wyzwaniem jest zaistnienie na rynku, a więc produkcja i sprzedaż wyrobów. Faza trzecia (wzrostu i rozwoju) wiąże się ze wzrostem zapotrzebowania na produkty organizacji i rozbudową jej potencjału, profesjonalizacją i specjalizacją zasobów ludzkich. W fazie czwartej (stabilizacji) organizacja zyskuje równowagę, jednocześnie traci innowacyjny impet („świeżość”). Faza piąta to spadek wartości organizacji na skutek skostnienia struktur, stagnacji, braku nowych pomysłów. Końcowa faza – szósta oznacza rozpad i upadek, wskutek zachwiania równowagi organizacji (społecznej i materialnej, zewnętrznej i wewnętrznej).
Koźmiński przedstawił także koncepcje cyklu życia organizacji innych twórców, między innymi L. R. Greinera[6], który zaobserwował, że większość organizacji rozwija się przez kryzysy (krótkie i drastyczne rewolucyjne przemiany). Greiner wyróżnił 5 faz życia organizacji) rozwój przez kreatywność, kierowanie, delegację, koordynację i współpracę. Według niego każda z tych faz kończy się specyficznym kryzysem (przywództwa, autonomii, kontroli, biurokracji, wypalenia zawodowego), z którym organizacja musi sobie poradzić, by dalej się rozwijać i obronić przed upadkiem.
Inne koncepcje cyklu życia organizacji znaleźć możemy w książce J. W. Gościńskiego[7], który w rozdziale Prekursorzy cyklu życia organizacji , przedstawił charakterystyki faz cyklu H. A. Grama ( I – opracowanie wyrobu, testowanie i wprowadzenie na rynek, II- faza zdobycia pozycji i szybkiego wzrostu sprzedaży, III – faza zaburzeń przez ostrą konkurencję i spowolnienie sprzedaży, IV – faza wieku dojrzałego i nasycenia rynku, V – wycofywanie się z rynku na rzecz nowych opcji), W. F. Christophera, który wyróżnił 4 fazy cyklu, z czego dwie pierwsze takie same jak u Grama, trzecią natomiast określił fazą dojrzałości, a czwartą dojrzałości i spadku), A. Downsa, autora modelu cyklu życia opartego na trzech etapach (I- walka o uzyskanie autonomii, usamodzielnienie się i zdobycie środków materialnych i finansowych, II- szybki wzrost oparty na kreatywności kadry i innowacyjności, III – spowolnienie rozwoju charakteryzujące się rosnącym sformalizowaniem reguł i procedur postępowania).
Warto także wspomnieć o F. J. Lydenie[8], u którego po raz pierwszy pojawiły się cztery fazy funkcjonowania organizacji (I- znalezienie odpowiedniego miejsca w otoczeniu i dostosowanie swoich poczynań do niego, II – pozyskanie zasobów materialnych, ludzkich i kapitałowych w celu powiększenia produkcji, sprawnego przebiegu procesu wytwórczego, III – uzyskanie wysokiej efektywności ekonomicznej, IV – dążenie do wypracowanych wzorców i procedur działania oraz sformalizowania struktury organizacyjnej).
Cykle życia organizacji mogą być krótsze lub dłuższe, a przechodzenie z jednej fazy do drugiej może odbywać się szybciej lub wolniej. Uzależnione jest to przede wszystkim od umiejętności zarządzania cyklem życia organizacji przez jej kierownictwo.
Istnieją jednak liczne i obiektywne czynniki, które mogą rzutować na przyspieszenie lub spowolnienie cyklu życia organizacji:
- Zasadnicze znaczenie ma dziedzina, w jakiej działa organizacja. Stanowi ona bowiem łączny wpływ cyklu życia wytwarzanych produktów, intensywności i typu konkurencji i stosowanej technologii. Krótkie cykle życia organizacji dominują w branżach, w których konkuruje ze sobą wiele drobnych podmiotów, bez rozpoznawalnych marek, stosujących podobną technologię, gdzie łatwo rozpocząć działalność, a zasoby ludzkie są mobilne i o niskim poziomie kwalifikacji (restauracje, przedszkola). Długie cykle spotykamy w branżach o odwrotnej charakterystyce, w których występuje wysoki poziom koncentracji i wysokich barier wejścia, wymagających wysokiego poziomu kwalifikacji i niewielkiej mobilności kadr (np. przemysł farmaceutyczny, wyższe uczelnie, będące zarazem czołowymi centrami badawczymi).
- Cykl życia jest określony w znacznym stopniu przez wielkość Małe podmioty żyją przeciętnie znacznie krócej, dlatego w pierwszych okresach życia organizacji warunkiem przetrwania jest wzrost i rozwój. Duże organizacje żyją dłużej choćby dlatego, że liczne i wpływowe grupy interesariuszy zainteresowane są w ich przetrwaniu i rozwoju.
- Istotne znaczenie dla długości cyklu życia organizacji ma forma własności i sposób zarządzania. Firmy prywatne i rodzinne żyją krócej ze względu na problemy sukcesji, podziału majątku czy konsumpcyjne nastawienie właścicieli[9]. Przeciętnie dłuższy cykl życia mają spółki, firmy publiczne (notowane na giełdzie) i organizacje, mające związek z państwem, lub z wielkimi ruchami społecznymi (np. Greenpeace z ekologami).
- Ważnym wyznacznikiem długości cyklu życia jest dywersyfikacja[10] działalności w układzie produktowym, jak i rynkowym. Organizacje nadmiernie uzależnione od jednego produktu i jednego rynku rokują na ogół krótszy cykl życia aniżeli organizacje oferujące szerszą gamę produktów na wielu rynkach. Tylko firmy wysoce zdywersyfikowane mogą bowiem realizować zarówno korzyści skali, jak i korzyści zasięgu oraz kompensować na jednych rynkach ewentualne straty i niekorzystne tendencje na innych. Największe szanse na przetrwanie mają organizacje prawdziwie globalne[11].
Podsumowując należy stwierdzić, że rozwój organizacji wskazuje, zgodnie z istniejącymi w literaturze koncepcjami cyklu życia, na pewną logikę i strukturalizowanie. Istotne zatem jest określenie co ma wpływ podstawowy, co uboczny, co można kształtować, a na co jedynie reagować. Warto podkreślić, że nie istnieją uniwersalne sposoby zarządzania dające równie dobre rezultaty w małej, jak i dużej skali działania.
Bibliografia
- Adamczyk W., Ekologia wyrobów, Warszawa 2004.
- Gierszewska G., Romanowska M., Analiza strategiczna przedsiębiorstwa, Warszawa 2003.
- Gościński J. W., Cykl życia organizacji, Warszawa 1989.
- Kopaliński W., Słownik wyrazów obcych, Warszawa 1983.
- Koźmiński A.K., Jemielniak D., Zarządzanie od podstaw, Warszawa 2008.
[1] G. Gierszewska, M. Romanowska, Analiza strategiczna przedsiębiorstwa, Warszawa 2003, s. 192.
[2] W. Adamczyk, Ekologia wyrobów, Warszawa 2004, s. 19.
[3] W. Kopaliński, Słownik wyrazów obcych, Warszawa 1983, s. 306.
[4] A.K. Koźmiński, D. Jemielniak, Zarządzanie od podstaw, Warszawa 2008, s. 449.
[5] Tamże, s. 450-452.
[6] Tamże , s. 462-463.
[7] J. W. Gościński, Cykl życia organizacji, Warszawa 1989, s. 11-18.
[8] Lyden nie był jedyny, który optował za takim podziałem, słuszność jego logiki potwierdzili I. Adizes i J.R. Kimberly.
[9] Zdarzają się jednak długowieczne małe firmy prywatne, które zawdzięczają swą długowieczność wyjątkowej jakości produktów i zdobytej dzięki niej sile marki, np. ciastkarska firma Blikle w Polsce.
[10] Dywersyfikacja – wprowadzenie innowacyjnych, dotychczas niewytwarzanych wyrobów (usług), realizowanych z wykorzystaniem dotychczasowych lub odmiennych technologii. Współczesny słownik języka polskiego. Wersja elektroniczna, Warszawa 2008.
[11] A.K. Koźmiński, D. Jemielniak, Zarządzanie…, poz. cyt., , s. 458.