Przedszkola to placówki zbiorowego wychowania. Jest to specyficzne środowisko o określonych cechach i zadaniach. Jako instytucja – przedszkole jest elementem szerszego systemu, który stanowi całe społeczeństwo. Jednocześnie placówki przedszkolne wchodzą w skład systemu oświaty i stanowią wstępny szczebel systemu szkolnego, w którego ramach podejmują zadania wytyczone przez cele i kierunki polityki oświatowej danego kraju. Przez pojęcie systemu oświaty lub edukacji rozumie się różne instytucje wywierające wpływ na ukształtowanie osobowości człowieka, jak np. rodzina, przedszkole, szkoła, organizacje młodzieżowe, środki masowego przekazu, zakłady pracy. Natomiast system szkolny obejmuje wszystkie szczeble szkolnictwa – od przedszkoli do studiów podyplomowych – realizujące wyznaczone cele wychowania[1].
Zdaniem A. Klim-Klimaszewskiej „pedagogika przedszkolna zajmuje się problematyką zbiorowego wychowania dzieci w placówkach przedszkolnych. Takie określenie jej przedmiotu wynika ze specyfiki procesu wychowania, zależnej od właściwości psychofizycznych dzieci w wieku przedszkolnym”[2].
Przedszkole wywiera wszechstronny wpływ na rozwój dzieci, organizując całość ich trybu życia w czasie pobytu w placówce. Efekty tej pracy zależne są jedna od uwzględnienia właściwości rozwojowych dziecka jako aktywnie działającego podmiotu wychowania. Zobowiązuje to więc przedszkole do tego, by właściwie stymulować i kształtować rozwój dzieci, a także podejmować działania wyrównawcze w przypadku stwierdzenia odchyleń, wymagających specjalnych zabiegów pedagogicznych. Te i inne czynności składają się na całość procesu wychowania w przedszkolu. Dlatego też pedagogika przedszkolna to inaczej mówiąc dziedzina pedagogiki, która zajmuje się procesem kierowania rozwojem dzieci w placówkach przedszkolnych. W procesie tym zadaniem wychowawcy jest wspomaganie wysiłków dziecka, wychodzenie naprzeciw jego inicjatywie, okazywanie pomocy w razie potrzeby, włączanie się w jego działalność, udzielanie wyjaśnień, uczenie. W toku tych działań musi urozmaicać treść zabaw, wprowadzać nowe ich rodzaje, kształtować postawy społeczno-moralne, wzbogacać treść i środki wyrazu dziecięcych prac plastycznych. Słusznie więc zauważa A. Klim-Klimaszewska, że „kierowanie samorzutną aktywnością dzieci jest jednym z torów procesu wychowania w przedszkolu, polegającym na interakcji aktywności dziecięcej i oddziaływań pedagogicznych”[3].
Pedagogika przedszkolna związana jest przede wszystkim z pojęciem wychowania. Według W. Okonia „wychowanie to świadomie organizowana działalność, której celem jest wywoływanie zamierzonych zmian w osobowości wychowanka. Zmiany te obejmują zarówno stronę poznawczo-instrumentalną, związaną z poznawaniem rzeczywistości i umiejętnością oddziaływania na nią, jak i stronę emocjonalno-motywacyjną, która polega na kształtowaniu stosunku człowieka do świata i ludzi, jego przekonań i postaw, układu wartości i celu życia”[4]. Wynika z tego więc, że proces wychowania to taki system czynności wychowawców i wychowanków, który umożliwia wychowankowi zmienianie się w pożądanym kierunku. Proces wychowania w przedszkolu obejmuje również kształcenie. Treści nauczania nie stanowią jednak osobnego działu, lecz włączone są w treści wychowania. Wszystkie sytuacje związane z pobytem dziecka w przedszkolu, z samoobsługą, zabawą, pracą i innymi zajęciami, oddziałują na całą osobowość, mają charakter wychowawczy. Mieści się w nich także wiele treści kształcących, powiązanych z całym systemem pracy wychowawczej[5]. Uczenie się towarzyszy każdej sytuacji przedszkolnej. Można wydzielić także w tym procesie uczenie się, które stanowi nabywanie przez dzieci wiedzy o świecie, nowych pojęć i umiejętności. Uczenie się w przedszkolu jest przede wszystkim powiązane z działaniem. W procesie wychowania w przedszkolu dzieci uczą się także pod kierunkiem nauczyciela. Nauka ta obejmuje umiejętności praktyczne, przydatne w codziennym życiu, dzięki którym dziecko stopniowo usamodzielnia się, a także treści kształcące, zawarte w programie wychowania przedszkolnego[6].
Głównym celem wychowania przedszkolnego jest wspomaganie rozwoju i wczesnej edukacji dzieci od trzeciego do szóstego roku życia, przy czym wspomaganie i ukierunkowanie tego rozwoju powinno być zgodne z potencjałem oraz możliwościami rozwojowymi dziecka. Zadania, które wynikają z tak sformułowanego celu realizowane są w ramach następujących obszarów edukacyjnych:
- poznawanie i rozumienie siebie i świata,
- nabywanie umiejętności poprzez działanie,
- odnajdywanie swojego miejsca w grupie rówieśniczej, wspólnocie,
- budowanie systemu wartości[7].
Proces kierowania rozwojem dzieci w przedszkolu zmierza do tego, aby wpoić dzieciom wartości zawarte w celach wychowania przedszkolnego. Podstawa programowa wychowania przedszkolnego stwierdza, że celem tego wychowania jest:
- wspomaganie dzieci w rozwijaniu uzdolnień oraz kształtowanie czynności intelektualnych potrzebnych im w codziennych sytuacjach i dalszej edukacji,
- wychowywanie dzieci tak, żeby lepiej orientowały się w tym, co dobre a co złe, potrafiły zgodnie bawić się i uczyć, kulturalnie zwracać się do innych w domu, w przedszkolu i na ulicy,
- kształtowanie u dzieci odporności emocjonalnej koniecznej do racjonalnego radzenia sobie w nowych i trudnych sytuacjach, w tym także do łagodniejszego znoszenia stresów i porażek,
- rozwijanie umiejętności społecznych dzieci, niezbędnych w poprawnych relacjach z dziećmi i dorosłymi,
- troska o zdrowie dzieci, ich rozwój fizyczny oraz sprawność fizyczną, aby chciały i mogły uczestniczyć w zabawach i grach sportowych,
- budowanie dziecięcej wiedzy o świecie społecznym, przyrodniczym i technicznym, a także rozwijanie umiejętności prezentowania swoich przemyśleń w sposób zrozumiały dla innych,
- wprowadzenie dzieci w świat wartości estetycznych i rozwijanie umiejętności wypowiadania się poprzez muzykę, małe formy teatralne oraz sztuki plastyczne,
- kształtowanie poczucia przynależności społecznej: do rodziny, grupy rówieśniczej i wspólnoty narodowej
- zapewnienie dzieciom lepszych szans edukacyjnych poprzez wspieranie ich ciekawości, aktywności i samodzielności, a także kształtowanie tych wiadomości i umiejętności, które są ważne w kształceniu w szkole[8].
Wszystkie te cele są realizowane, w miarę możliwości, we wszystkich obszarach działalności edukacyjnej przedszkola. Aby je osiągnąć – należy wspomagać rozwój, wychowywać i kształcić dzieci zgodnie z ich wrodzonym potencjałem i możliwościami rozwojowymi, we relacjach ze środowiskiem społeczno-kulturowym i przyrodniczym. Celom zawartym w podstawie programowej wychowania przedszkolnego podporządkowane są cele szczegółowe, określone w poszczególnych programach, zgodnie z ich założeniami programowymi. Założenia podstawy programowej wychowania przedszkolnego mówią, że przedszkola pełnią następujące funkcje:
- opiekuńczą – daje dzieciom poczucie bezpieczeństwa, warunkujące pozytywne wyniki wychowania i kształcenia,
- wychowawczą – wszechstronny rozwój dzieci i przygotowanie do szkoły;
- kształcącą – proces kierowania uczeniem się wychowanków w różnych sytuacjach i okolicznościach, z uwzględnieniem ukierunkowanej pracy nad przygotowaniem ich do podjęcia nauki w szkole[9].
Wszystkie te funkcje są ze sobą integralnie powiązane. Wyraża się to w różnych formach pracy z dziećmi, takich jak zabawa, zajęcia tematyczne, kontakty okolicznościowe itp. Każda z tych form stwarza sytuacje, w których opieka nad dzieckiem łączy się z wychowaniem i nauczaniem. Należy zwrócić uwagę, by opieka, wychowanie i nauczanie odbywały się warunkach bezpiecznych, przyjaznych i dostosowanych do potrzeb rozwojowych. Podstawa programowa wychowania przedszkolnego zakłada również, że przedszkola powinny spełniać wobec dziecka również funkcję wspomagającą jego rozwój. Chodzi tu o tworzenie przez nauczyciela sytuacji. Które sprzyjają wyzwalaniu i doskonaleniu różnych form aktywności dzieci – ruchowej, umysłowej, technicznej i estetycznej. Funkcja wspomagająca rozwój to także zapobieganie nieprawidłowościom w rozwoju, czyli szeroko pojęta profilaktyka, chronienie dzieci przed zagrożeniem fizycznym i psychicznym, czuwanie nad prawidłowym rozwojem, bezpieczeństwem i zdrowiem. Wspomaganie rozwoju to również wyrównywanie różnych rozwojowych opóźnień, likwidowanie lub zmniejszanie niektórych wad psychofizycznych u dzieci, których rozwój poszczególnych sfer jest opóźniony lub przebiega nieharmonijnie[10].
Kolejną funkcją wychowania przedszkolnego jest doradztwo i wspieranie działań wychowawczych rodziny. Mowa tu o pomaganiu rodzicom w rozpoznawaniu możliwości rozwojowych dziecka i podjęciu wczesnej interwencji specjalistycznej, w informowaniu ich na bieżąco o postępach dziecka oraz uzgadnianiu wspólnie z nimi kierunków i zakresu realizowanych w przedszkolu zadań. Ta współpraca z rodzicami wychowanka jest bardzo ważna, ponieważ przedszkole z jednej strony kieruje swoje działania na dziecko, jego wychowanie, prawidłowy i wszechstronny rozwój, sprawuje opiekę nad zdrowiem i bezpieczeństwem, przygotowuje do szkoły, a z drugiej wychodzi naprzeciw ogólnym potrzebom życia społecznego i gospodarczego oraz związanej z tym sytuacji rodzinnej[11].
Zaprezentowane powyżej funkcje wychowania przedszkolnego powiązane są z zadaniami, dzięki którym mogą być realizowane. Zadania przedszkola wynikają ze wspomagania wszechstronnego rozwoju dziecka i obejmują swym zakresem:
- wychowanie zdrowotne, czyli wdrażanie dzieci do dbałości o bezpieczeństwo własne oraz innych, kształtowanie czynności samoobsługowych, nawyków higienicznych, kształtowanie sprawności fizycznej dzieci, przysposobienie do utrzymywaniu ładu i porządku,
- wychowanie społeczno-moralne, kształtujące umiejętności społecznych dzieci w zakresie porozumiewania się z dorosłymi i rówieśnikami, zgodne funkcjonowanie w zabawie i sytuacjach zadaniowych, wpajanie poszanowania roślin i zwierząt oraz wychowanie rodzinne, obywatelskie i patriotyczne,
- wychowania umysłowego – wspieranie dzieci w rozwijaniu czynności intelektualnych, które stosują w poznawaniu i rozumieniu siebie i swojego otoczenia, wspomaganie rozwoju umysłowego poprzez zabawy konstrukcyjne, budzenie zainteresowań technicznych i matematycznych, wspomaganie rozwoju mowy, a także kształtowanie gotowości do nauki czytania i pisania,
- wychowania technicznego – rozwijanie zainteresowań i sprawności konstrukcyjnych oraz umiejętności posługiwania się prostymi urządzeniami technicznymi, zapoznanie z rolą techniki w życiu człowieka oraz wdrażanie do poszanowania pracy własnej i innych, a także pomaganie dzieciom w rozumieniu istoty zjawisk atmosferycznych i w unikaniu zagrożeń,
- wychowanie estetyczne, związane z rozwijaniem wyobraźni, wrażliwości estetycznej i twórczości dzieci w kontaktach z teatrem, muzyką, tańcem, śpiewem i różnymi formami plastycznymi[12].
Realizowanie tych zadań zapewnia dziecku możliwość wszechstronnego kształtowania jego osobowości, jego postaw przekonań i zainteresowań, wyrabiania umiejętności i sprawności oraz stopniowe poszerzanie jego wiedzy poprzez wychowywanie go w najbliższym kręgu środowiskowym – w rodzinie i grupie rówieśniczej, a następnie stopniowe rozszerzanie kontaktów z otoczeniem o elementy społeczne i ideowe, dostępne doświadczeniu i poziomowi pojmowania małego dziecka.
[1] M. Kwiatkowska ( red.), Podstawy pedagogiki przedszkolnej, Warszawa 1988, s.32
[2] A. Klim-Klimaszewska, Pedagogika …, wyd. cyt., s. 109.
[3] Tamże, s. 110.
[4] W. Okoń, Nowy słownik pedagogiczny, Warszawa 2007, s. 444.
[5] S. Guz, Edukacja przedszkolna w okresie przemian, Warszawa 1996, s. 105.
[6] M. Kwiatkowska, Podstawy pedagogiki przedszkolnej, Warszawa 1988, s. 50.
[7] Podstawa programowa wychowania przedszkolnego dla przedszkoli i oddziałów przedszkolnych w szkołach podstawowych, Warszawa 2000.
[8] A. Klim-Klimaszewska, Pedagogika przedszkolna…, wyd. cyt., s. 111.
[9] D. Waloszek, Funkcje przedszkola wobec dziecka, Zielona Góra 1994, s. 4.
[10] A. Klim-Klimaszewska, Pedagogika przedszkolna…, wyd. cyt., s. 113.
[11] L. Wiatrowska, Wiem i muszę pomóc, „Życie Szkoły”2007, nr 3, s. 12.
[12] A. Klim-Klimaszewska, Pedagogika przedszkolna…, wyd. cyt., s. 113-114.