Zabawki istniały od zawsze i odgrywały w życiu dziecka niezmiernie ważną rolę. Są bowiem niezbędne do zabawy, która jest pierwszą formą uczenia się i poznawania otaczającego świata. Zabawa jest bardzo ważnym czynnikiem wpływającym na rozwój psychofizyczny dziecka.
Z terminem zabawka przywykło wiązać przede wszystkim element rozrywki czy relaksu. Traktowana pobłażliwie postrzegana jest bardzo często jako jedynie element zabawy, która w potocznym rozumieniu oceniana jest jako działalność tylko pośrednio użyteczna, w odróżnieniu od pracy, nauki czy twórczości artystycznej wnoszącej trwały wkład do dorobku społecznego. „Definicja pojęcia oraz metody klasyfikacji i podziału zabawek, przy zaniżającym rangę zabawki stanowisku, stanowi często podstawowe i istotne zagadnienia, tym bardziej, że w literaturze zajmującej się problematyką zabawek znajdujemy stwierdzenie, że ani Polsce, a nawet na świecie – nie została jeszcze sprecyzowana obowiązująca definicja zabawki, do której nie byłoby zastrzeżeń”[1].
Jest to częściowo słuszne, choć autorzy zajmujący się teorią i historią zabawek wypracowali szereg definicji i metod klasyfikacji, ale większość z nich nie zadowala, gdyż albo gubią się w sprzecznościach, albo też tak zawężają pojęcie zabawki, że część zwłaszcza ludowych, już się w nich nie mieści. Podobnie nie zadowala rozpatrywanie zabawek w oderwaniu od zabaw, gdy wiadomo powszechnie, że nie ma zabawki bez zabawy.
Warto jednak wyjaśnić, że trudności związane z definiowaniem zabawki, mogą wynikać z faktu, że nieomal wszystkie przedmioty nie będące zabawkami mogą się nimi stać w każdej chwili i odwrotnie, bowiem wiele przedmiotów, wyprodukowanych z myślą o ich zabawkowym charakterze, przeniesionych z dziecięcego środowiska może być używanych do celów niezabawowych. Przy takich założeniach mogą funkcjonować tylko definicje bardzo ogólne stwierdzające, że „zabawka to akcesorium, które samo w sobie stanowi element wystarczający do zabawy”[2] lub definicja jeszcze szersza, mówiąca, że „wszystko może być zamienione w zabawkę, jeśli w świadomości dziecka lub grupy dzieci istnieje przekonanie o użyciu do celów zabawowych”[3].
Tak więc zakres pojęcia zabawki bywa wąski lub zostaje rozszerzony na wszystkie przedmioty, którym świadomość ich użytkowników nadała charakter ludyczny, a sam zasięg świata zabawek staje się nieograniczony. Stanowisko takie prezentuje np. Ryszard Kantor, który podkreśla, że „wąski charakter pojęcia zabawki odnosi się do przedmiotu materialnego, specjalnie wykonanego do celów zabawowych, zawierającego w sobie treści kulturowe, właściwe dla niego epoki lub epok minionych z zakresu kultury duchowej, materialnej i społecznej, przekazujący je w sposób budzący określone postawy ludyczne, a za ich pośrednictwem kształtujący rozwój fizyczny i umysłowy”[4].
W definicji nie pojawia się stwierdzenie, że dotyczy ona zabawek dla dzieci, dlatego należy mniemać, że obejmuje także zabawki dla dorosłych. Jest to wprawdzie odrębne zagadnienie, ale w wielu wypadkach trudno ustalić, gdzie ko kończy się zabawka dziecinna, a zaczyna się zabawka dla dorosłych. Często, nie zmieniając nawet funkcji – zabawka, przechodzi ze świata dziecinnego do dorosłego lub odwrotnie. Doskonałym przykładem kolejki elektryczne, makiety i modele, samochody sterowane, którymi doskonale bawią się dzieci i ojcowie.
Jan Bujak w swej publikacji „Zabawki w Europie” dokonał przeglądu definicji zabawek, „od tych najbardziej ogólnych, np. Boratowej: zabawka jest to akcesorium, które stanowi samo w sobie element wystarczający do zabawy, czy R. Pinona: wszystko może być zamienione w zabawkę, jeśli osoba lub grupa pomyślała o użyciu jej w celu zabawowym, do bardziej ograniczonych, np. Stefana Szumana, dla którego zabawka jest przedmiotem specjalnie dla celów zabawowych wykonanym i odpowiednio przez dorosłego skonstruowanym. Każda jest i pozostaje do pewnego stopnia przedmiotem manipulacyjnym, musi spoczywać bezpośrednio w ręku dziecka, staje się żywym przez to, że dziecko się nim posługuje i aktywnie ruchowo bawi, który zdobywa funkcję i znaczenia w obrębie działań, zajęć i czynnych zainteresowań dziecka”[5].
Ciekawą definicję zabawki stworzyła także Maria Dunin-Wąsowicz wskazując, że „zabawka to przedmiot lub grupa przedmiotów wykonanych w celu pobudzenia zabawowej aktywności dziecka, stwarzająca sposobność do poszerzania doświadczeń, gry wyobraźni i stopniowego opanowania rzeczywistości”[6].
Zdaniem Pawła Bożyka „zabawka to przedmiot umożliwiający zabawę. Zabawa rozwesela, zachęca do poznawania, ćwiczenia, pobudza i rozwija wyobraźnię, przynosi doświadczenie rywalizacji, radość z wygranej i smak porażki, uczy, podnieca i przynosi uspokojenie, leczy i pozwala w bezpiecznej skali doświadczyć poważnych przeżyć… Zabawki i formy zabawy zmieniają się z wiekiem bawiących się, chociaż niektóre elementy i motywacje pozostają niezmienne. Takie bywają zabawki i zabawy, jaki jest realny, znany w danym miejscu i czasie świat”[7].
Powiązanie zabawki z zabawą obliguje niejako konieczność wyjaśnień związanych z zabawą, która stanowi główny problem okresu dzieciństwa. Według „Słownika mitów i tradycji kultury” Władysława Kopalińskiego w pierwotnym znaczeniu „zabawa to przede wszystkim zajęcie, praca, zatrudnienie czynność, dalej przeszkoda, zwłoka, bałamuctwo, następnie rozrywka, uprzyjemnianie czasu, zebranie towarzyskie w celach rozrywkowych, bal”[8].
W zabawie człowiek może wchodzić w kontakt ze światem, tak jak tylko to możliwe i tak, jak tylko chce. „Dziecko w zabawie może eksplorować otaczający świat w indywidualny i unikatowy sposób. Poprzez zabawę dziecko może eksperymentować z różnymi przedmiotami, zachowaniami, rolami społecznymi”[9]. Zabawy stanowią bowiem dla dziecka pewnego rodzaju pole doświadczalne, na którym wypróbowuje ono i rozwija swoje różne sprawności i umiejętności. Oczywiście zabawa spełnia istotne i na ogół dobroczynne funkcje w każdym okresie życia ludzkiego, choć rzeczywiście w dzieciństwie i młodości jej rola jest szczególnie ważna i doniosła, wręcz decydująca o prawidłowym rozwoju psychicznym dziecka. Stanowisko takie prezentuje wielu współczesnych psychologów rozwojowych i psychologów wychowania, wśród nich np. Maria Przetacznik-Gierowska, która stwierdza, że „zabawa jako główna forma aktywności i działalności dziecka, aż do czasu, gdy zacznie ono korzystać z nauki szkolnej, odgrywa niejako z natury rzeczy niezwykle ważną rolę w jego rozwoju psychicznym. Jej liczne i różnorodne funkcje rozwojowe wiążą się ściśle z wartościami wychowawczymi w szerokim sensie tego słowa, a więc obejmującym również kształcące i nauczające jej składniki. Można skojarzyć tak rozumiane walory wychowawcze zabawy z rozwojem procesów instrumentalnych (percepcji, wyobraźni, myślenia) i procesów kierunkowych (potrzeb, emocji, motywów, postaw). Co więcej można odnosić owe pedagogiczne funkcje do kształtowania się w zabawie osobowości dziecka. Tak więc walory rozwojowe i pedagogiczne zabaw są nieograniczone”[10].
Zabawa widziana jest zatem jako atrybut człowieczeństwa, zabawa to budowanie równoległej rzeczywistości wobec szarego zwykłego życia (w przypadku zabawy dorosłych), dla dzieci zaś zabawa to droga do poznania i „oswojenia” rzeczywistości. Erik H. Erikson zauważył, że „człowiek dorosły podczas zabawy wchodzi w inną, jakby równoległą rzeczywistość, podczas gdy bawiące się dziecko idzie naprzód, osiąga kolejne fazy panowania nad przedmiotami i sytuacjami”[11]. Reguły rządzące zabawą są najczęściej tymi samymi, które powodują, że powstają i trwają kultury, cywilizacje, społeczeństwa, że istnieje moralność, zaufanie, szacunek między ludźmi.
Reasumując – warto podkreślić, że zabawki wywierają ogromny wpływ nie tylko na dzieciństwo każdego człowieka, kształtują bowiem jego system wartości (w tym również estetycznych) i świat marzeń. Zabawka uwrażliwia i rozczula, nieraz zatrzymuje czas i pozwala powrócić w świat dzieciństwa, bywa także dziełem sztuki. W zasadzie całe życie człowieka jest jakąś formą zabawy, a spora jego część jest poświęcana na zdobywanie i gromadzenie różnorodnych zabawek, dlatego też zabawki i zabawy to istotny czynnik samokształtowania ludzi, ich postaw, systemu wartości, a w takim przyziemnym znaczeniu – potężny rynek gospodarczy.
[1] J. Grad, Zabawa – analiza pojęć i koncepcji, „Zabawy i Zabawki” 1997, nr 1-2; J. Bujak, B. Pilichowska, Zabawki – potrzeby badawcze, „Studia i materiały”, Zeszyt 1 Muzeum Zabawkarstwa w Kielcach, Kielce 1986, s. 18.
[2] M. Dunin-Wąsowicz, O zabawce w ręku dziecka, Wyd. Watra, Warszawa 1977, s. 4.
[3] J. Bujak, B. Pilichowska, Zabawki …,wyd. cyt., s. 20.
[4] R. Kantor, Poważnie i na niby. Szkice o zabawach i zabawkach, Wyd. Mac, Kielce 2003, s. 33.
[5] J. Bujak, Zabawki w Europie, Zarys dziejów – rozwój zainteresowań, Wyd. UJ, Kraków 1988, s. 22-24.
[6] M. Dunin-Wąsowicz, O dobrej zabawie, Wyd. Nasza Księgarnia, Warszawa 1972, s. 36.
[7] P. Bożyk, Zabawka, „Biuletyn Sztuki Projektowania” 2000, nr 1, s. 7.
[8] W. Kopaliński, Słownik mitów i tradycji kultury, Wyd. PWN, Warszawa 1985, s. 1319.
[9] M. Kielar-Turska, B. Muchacka, Stymulująca i terapeutyczna funkcja zabawy, Wstęp, Wyd. Agat-Print, Kraków 1999, s. 9.
[10] M. Przetacznik-Gierowska, Świat dziecka. Aktywność – poznanie – środowisko, Wyd. UJ, Kraków 1993, s. 41.
[11] E.H. Erikson, Dzieciństwo i społeczeństwo, Wyd. Rebis, Poznań 1997, s. 232.