Współcześnie od nauczyciela oczekuje się bardzo wiele. Ma on być promotorem zmian, uczyć wzajemnego zrozumienia i tolerancji. To pod jego kierunkiem uczeń ma nauczyć się rozwiązywania konfliktów, poprawnego układania ze światem.
Ma stać się przede wszystkim przewodnikiem ucznia w poszukiwaniu, organizowaniu i posługiwaniu się wiedzą, podstaw samodzielnego poznania.
Wieloletnia krytyka szkolnictwa wymogła wprowadzaną obecnie reformę szkolnictwa. Jesteśmy obecnie w trakcie jej wdrażania, choć cykl wprowadzania zmian został w pewien sposób zakłócony po objęciu władzy przez nową ekipę polityczną.
Reforma polskiego szkolnictwa obejmuje wdrożenie dwóch ważnych reform: strukturalnej, nowy typ szkoły ośmioklasowej i programowej.
Niezwykle ważna w całym tym procesie stała się rola nauczycieli, ich wiedza, stosunek emocjonalny oraz gotowość włączenia się do realizacji. Reforma wymusiła na nauczycielach intensywne szkolenia i konieczność zdobywania nowych umiejętności. Najważniejsza stała się zmiana świadomości, a co za tym idzie zmiana stylu pracy. A zadanie to nie jest na pewno łatwe.
Od młodego człowieka oczekuje się kreatywności, komunikatywności, zdolności organizacyjnych i umiejętności współpracy w grupie. Reforma określiła nadrzędny cel pracy edukacyjnej jako wszechstronny rozwój ucznia i wyznaczyła zadania w zakresie nauczania, kształcenia umiejętności i wychowania. W części dotyczącej kształcenia umiejętności ujęto takie, które pozwolą młodemu człowiekowi lepiej przygotować się do pracy w warunkach współczesnego świata.
Nauczyciel w zreformowanej szkole, bez względu na przedmiot, stwarza określoną sytuację problemową i pozostawia ucznia samego, aby mocował się z nią, próbował i tworzył, i zrozumiał, że popełnianie błędów jest nieuniknione. Taki sposób pracy z uczniem jest możliwy i konieczny na wszystkich poziomach kształcenia.
Właściwie przygotowany nauczyciel powinien precyzyjnie odróżnić wiedzę i kompetencje, które uczeń może posiąść wyłącznie z pomocą nauczyciela od tych, których może on nauczyć się samodzielnie. Tak więc za efekty kształcenia i wychowania odpowiada zarówno nauczyciel, jak i uczeń.
Podstawową wartością wnoszoną przez nauczyciela do procesu edukacji jest jego indywidualność. Nauczyciel jest „twórcą samego siebie”, musi znać swoje słabe i mocne strony.
Do obowiązków nauczyciela Cz. Kupisiewicz zalicza zaznajamianie uczniów z nowym materiałem, utrwalanie i kontrolę postępów. Za B. Nawroczyńskim kładzie także nacisk na uczenie uczniów, jak mają się uczuć, pobudzanie ich do innowacji.
Sytuacja nauczycieli staje się coraz trudniejsza, bez względu na to, w jakim środowisku pracują – miejskim czy wiejskim. Wielu jest niezadowolonych ze swoich uposażeń. Pogarsza się także sytuacja na rynku pracy, wraz z niżem demograficznym ubywa miejsc pracy w szkołach.
Zamiast zmniejszania liczebności klas, stale zwiększa się w nich ilość uczniów. Kiedy kilka lat temu uważano, że praca w zespole 25-osobowym zmniejsza efektywność pracy, o tyle 35-osobowe klasy nikogo już nie dziwią. Stale stawia się przed nauczycielem odpowiedzialne i trudne zadania, a podstawowym jego obowiązkiem jest przygotowanie dorastających pokoleń do pracy i życia w społeczeństwie.
Zakres obowiązków jest więc bardzo szeroki, a nauczyciel winien posiadać dostateczną wiedzę specjalistyczną oraz znajomość współczesnych technik jej przekazywania. W naszym kraju nauczanie ma obecnie masowy charakter, a szkoła nie zawsze dysponuje warunkami pozwalającymi indywidualizować pracę pedagogiczną.
Wspomniana wcześniej liczebność zespołów utrudnia nauczycielowi szczególne zajęcie się uczniem zdolnym lub sprawiającym trudności i wymagającym większej troski. Większość nauczycieli stara się sprostać jednak tym zadaniom poświęcając często swój wolny czas na rozwijanie uzdolnień uczniów, przygotowanie ich do konkursów i olimpiad.
Dlatego też w kształceniu nauczycieli należy położyć nacisk na rozwijanie inteligencji, zdolności intelektualnych, umiejętności przyswajania sobie nowych metod i szukania nowych rozwiązań.
Z zawodem nauczyciela wiążą się też szczególne wymagania w dziedzinie etyki, a naczelną normą etyki zawodowej nauczyciela jest jego odpowiedzialność za dziecko i wobec dziecka, troska o jego los i przyszłość.
Nauczyciel musi sprostać wszystkim wymaganiom, musi umieć nawiązać kontakt z uczniem, zainteresować go przedstawianym problemem, zachęcić do dodatkowej pracy, starać się być autorytetem dla młodzieży.
W dzisiejszych czasach szkoła traci swój dotychczasowy monopol na kształcenie. Przestaje być dominującym źródłem kultury dla młodego pokolenia. Dzisiejsi uczniowie tworzą populację bardzo zróżnicowaną pod względem zainteresowań, poziomu zdolności, stosunku do nauki, preferowanych wartości.
Obok „nowego typu ucznia” pojawił się „nowy nauczyciel” – lepiej wykształcony i przygotowany do pracy wychowawczej, dysponujący rozległą wiedzą na temat dziecka, jego potrzeb oraz celów i programów kształcenia.
Jest to możliwe dzięki świadomemu wyborowi zawodu nauczyciela, decydującemu o właściwym wykonywaniu zawodu i osiąganiu zadowolenia, gdyż mało co tak przyczynia się do szczęścia człowieka, jak praca, która on ceni, lubi i sprawnie wykonuje.
Dobry nauczyciel czerpie radość ze swej pracy, systematycznie doskonali się, poszukuje nowej wiedzy o tajnikach swego zawodu i podejmuje wszelkie wyzwania. Dzięki niemu uczniowie odnoszą sukcesy i mają wysokie wyniki w nauce.