Na początku więc każdy powinien zbadać stan swoich wiadomości i umiejętności.
W tym celu najlepiej przejrzeć testy egzaminacyjne z lat ubiegłych i przypomnieć sobie listę lektur.
O ile braki z gramatyki czy teorii literatury dadzą się nadrobić stosunkowo łatwo, to dłuższa wypowiedź pisemna (wypracowanie) sprawia duże trudności. Dla niektórych jest barierą nie do przekroczenia.
Aby wykazać się oczekiwaną przez egzaminatorów samodzielnością myślenia, znajomością lektury, umiejętnością kompozycji oraz poprawnością stylistyczną i ortograficzną, należy napisać kilka wypracowań. Zakładając, że trening czyni mistrza, im więcej, tym lepiej. Ich tytuły można sprecyzować samodzielnie albo wybrać z testów egzaminacyjnych. Dają się one ułożyć w pewne bloki tematyczne, np. człowiek i jego ideały, problemy młodzieży, rodzina, szkoła, przyjaźń, autocharakterystyka, autorytety, postać literacka, ulubiony twórca, książka, telewizja, film, ojczyzna (również moje miasto, osiedle), walka o wolność, praca.
Przed przystąpieniem do pisania należy przypomnieć sobie, w jakim okresie historycznym i literackim żył autor i w jakich czasach wypadło działać postaciom literackim, których dzieje są kanwą utworu.
Wypracowanie powinniśmy pisać zupełnie samodzielnie, przeznaczając na nie około 80 minut. (Na egzaminie będziemy mieć tylko 60, ale teraz ćwiczymy). Dziesięć minut przeznaczamy na zastanowienie się nad tematem, wypisanie autorów i tytułów utworów (filmów), którymi będziemy ilustrować swoje przemyślenia oraz zrobienie planu. Po napisaniu sprawdzamy test dokładnie i bardzo krytycznie; dokonujemy skreśleń, poprawek i uzupełnień. Żeby przekonać się, czy praca jest poprawna pod względem merytorycznym i stylistycznym, a co najważniejsze, czy jest na temat – omawiamy ją z rodzicami, nauczycielem i kolegami, z którymi powtarzamy materiał egzaminacyjny.
Na egzaminie radziłabym wykonać najpierw sprawdzian testowy, by więcej czasu pozostało na pracę pisemną. Ja jednak zasugeruję najpierw, jak pisać wypracowanie. Oto kilka wskazówek:
- Wybieraj temat, który rozumiesz i przy pisaniu którego możesz sięgnąć do literatury czy filmu. (Tematy wolne, traktowane przez niektórych jak ostatnia deska ratunku, są trudne, przeznaczone dla uczniów oczytanych, o kreatywnej wyobraźni i lekkim piórze). Aby pisać na temat, musisz go zrozumieć. Odkryć, które słowa są w nim najważniejsze. Jeśli już poznasz te słowa-klucze, jasne będzie, o czym masz pisać i jak swój pogląd uzasadnić.
- Wybierz lekturę (wydarzenia, bohaterów) mogącą zilustrować Twoje wywody.
- Na kartce lub w myśli dokonaj planu pracy.
- Pisząc miej przed oczami tytuł wypracowania. Powtórz w formie twierdzenia temat na początku rozwinięcia i używaj najważniejszych wyrazów z tytułu (lub ich synonimów) w tekście pracy.
- Nauczyciele lubią cytaty. Tylko bez przesady! Dobrze widziane jest podpieranie własnych sądów cytatami. Niekiedy wystarczy celnie wplecione wyrażenie, zwrot czy fraza. (Jeśli nie możesz sobie przypomnieć żadnego wersu, zawsze pozostają pieśni narodowe, piosenki, powszechnie znane morały czy przysłowia).
- Nie staraj się pisać mądrzej niż myślisz. Ściślej wyrazisz myśl paroma zdaniami krótszymi niż jednym wielokrotnie złożonym.
- Styl wypracowania musisz dostosować do tematu. O ile autocharakterystykę możesz pisać z dystansem czy humorem, to już temat poświęcony np. ojczyźnie, walce o wolność powinieneś potraktować poważnie, nawet uroczyście. Oby tylko nie popaść w przesadę!
- Unikaj banalnych chwytów typu: „…i właśnie się obudziłem” lub „… już od najmłodszych lat moim marzeniem było…”
- Jeśli piszesz recenzję (broń Boże nie streszczaj), wybierz pozycję spoza lektury szkolnej. Powinien to być utwór ciekawy i wartościowy, bo tylko taki zasługuje na Twój wysiłek i uwagę egzaminatorów.
- Po napisaniu przeczytaj pracę 3 razy. Przy dwukrotnym czytaniu dokonaj poprawek merytorycznych, stylistycznych i interpunkcyjnych. Za trzecim przeczytaj pracę do końca (słowo po słowie). Zwracaj uwagę jedynie na wyrazy zawierające głoski: „ch”, „ż” i „u”.
Najtrudniejsza część pracy za Tobą.
Teraz test.
Mogą się w nim znaleźć pewne bardziej praktyczne formy pracy pisemnej lub pisma użytkowe. Możesz potraktować te ćwiczenia okazjonalnie. Nie powinny być trudne, bo stykasz się z nimi w życiu codziennym. Streszczasz informacje pisząc telegram czy notatkę z geografii, szukasz wiadomości w encyklopedii czy słowniku, wysyłasz list z zimowiska, opowiadasz młodszej siostrze bajkę, zdajesz sprawozdanie z meczu, zachęcasz do przeczytania „Władcy much” Goldinga, składasz podanie, wniosek, redagujesz ogłoszenie czy wpisujesz dedykację na książce dla koleżanki. Z tym wszystkim powinieneś sobie poradzić. Uczysz się również z prasy, telewizji, radia czy internetu.
Musisz natomiast powtórzyć wiadomości umieszczone w słowniku terminów z teorii literatury i kultury. Znajduje się on w podręcznikach szkolnych. Na egzaminie może Ci się przydać typowe dla analizy literackiej słownictwo: fabuła, wątek, narracja, środki poetyckiego wyrazu, podmiot liryczny, metrum wiersza, rym męski itp.
Jeśli wiesz, że określeniem rzeczownika w związku wyrazowym jest przydawka, a określeniem czasownika dopełnienie i okoliczniki, jeśli pamiętasz, że orzeczenie to czynność lub najważniejsze stwierdzenie, decydujące o zdaniu, a podmiot to wykonawca czynności (to, o czym orzekamy), składnia nie sprawi Ci żadnych trudności.
Inne działy nauki o języku najlepiej przypomnisz sobie ze szkolnych podręczników gramatyki.
Teraz do dzieła!
[Danuta Stajuda]