Podstawowymi prądami epoki renesansu były humanizm i reformacja, w których w pełni odbiło się ówczesne dążenie ludzkości do różnorakich przemian i wszechstronnego rozwoju. Najważniejszym wszakże z prądów umysłowych tej epoki był humanizm, oznaczający z języka łacińskiego ludzkość i człowieczeństwo. Za cel badań i zainteresowań humanizm stawiał sobie człowieka jego osobowość oraz jego problemy moralne, społeczne i polityczne w perspektywie doczesności. W centrum zainteresowania humanistów było to, kim i jaki jest człowiek. Humanizm podjął też próbę wskrzeszenia i zrozumienia starożytności. Odwoływano się do ideału greckiego wychowania opartego na harmonijnym i wszechstronnym formowaniu osobowości i twórczych zdolności człowieka. Od humanisty wymagano znajomości greki, łaciny i hebrajskiego, by mógł czytać oryginalne dzieła starożytnej literatury. Artyści uzyskali prawo do zdobywania sławy doczesnej i pośmiertnej. Wymagania stawiane przez humanizm były wysokie i dlatego nie wszyscy je spełniali. Czytając dzieła poszczególnych autorów można jednych z nich bez wahania określić mianem humanistów (np. Francesco Petrarca, Klemens Janicki, Jan Kochanowski, Erazm z Rotterdamu). O innych, np. Mikołaju Reju, już się tego nie mówi; wiadomo bowiem, że ani osobowością, ani typem wykształcenia czy stylem pisania Rej, tworzący wyłącznie w języku polskim, nie spełniał wymogów stawianych humanistom. Można go za to zaliczyć, razem z Biernatem z Lublina i Andrzejem Fryczem-Modrzewskim, do drugiego prądu epoki – reformacji. Wyrosła ona z opozycji wobec Kościoła i ze średniowiecznych prób odrodzenia chrześcijaństwa. Na zachodzie Europy owocem tego ruchu były liczne wojny religijne. W Polsce, gdzie istniała tradycja zgodnego współistnienia wielu wyznań, reformacja wspierała dążenia szlachty do reformy państwa. Szlachta korzystała z reformacji także w walce z Kościołem o własną niezależność polityczną i ekonomiczną, a także o unarodowienie kultury. Ostatecznie w Polsce postawiono na wartości państwowe i narodowe, przez co udało się zachować spokój religijny. Ideologiem polskiej tolerancji religijnej był Andrzej Frycz-Modrzewski. Głosił on w swoich pismach postulaty wolności sumienia i wyznania. Zgodne współdziałanie katolików i zwolenników reformacji pozwoliło Polsce XVI wieku pozostać państwem bez stosów, a więc bez walk i prześladowań na tle religijnym. Państwem gwarantującym wolność wyznania podziwianym przez obce narody.
[SR]