Literatura średniowieczna często przedstawiała bohaterów w specjalny sposób – przede wszystkim podkreślając ich cnoty, celowo wyolbrzymiając działania i przez to właśnie tworząc wzór osobowy zalecany do naśladowania. Takie dzieła, konstruujące i propagujące owe wzory osobowe związane z pewnymi wyraźnie określonymi rolami społecznymi (np. ziemianina, władcy, rycerza, świętego), nazywamy parenetycznymi. To właśnie duch parenezy (z greckiego parainesis – zachęta, ostrzeżenie, rada) patronował literaturze średniowiecznej, inspirując jej twórców do tworzenia ideałów zalecanych do naśladowania. Typowe przykłady postaci parenetycznych odnaleźć możemy w „Legendzie o świętym Aleksym”, „Kronice Galla Anonima” czy w „Pieśni o Rolandzie”. W utworach tych przedstawiono wzory rycerza, władcy i świętego. Przykładem idealnego rycerza jest Roland, który walczy w obronie wiary z Saracenami. Jest to rycerz prawy, posłuszny swemu władcy, miłujący ojczyznę. W chwili śmierci Rolanda na polu bitwy, Bóg, nagradzając go, zsyła aniołów po jego duszę. W historii o Rolandzie widoczny jest typowy dla średniowiecza nacisk na kwestię wiary. Podobnie w Legendzie o świętym Aleksym mocno podkreślono zalety świętego, który wyrzekł się żony, majątku, i domu rodzinnego, a wybrał dolę bezdomnego tułacza, żebraka i ascety. Podjęte przez niego umartwienia były tak głębokie, że sama Matka Boska interweniowała w jego obronie. Aby uniknąć niemiłej mu sławy, Aleksy zmieniał miejsca pobytu, aż wreszcie trafił do rodzinnego domu, gdzie nierozpoznany przez nikogo pędził żywot nędznego żebraka aż do śmierci, kiedy to zdarzył się cud. Cud ten przejawiał się tym, że jedynie żona Aleksego mogła wydobyć z jego martwej dłoni list, zawierający tajemnicę pochodzenia jej męża. Podobnie jak ideał rycerza i świętego, literatura średniowieczna wykreowała ideał władcy, którego główną cechą jest również pobożność, ale ważne są także siła, talent wojenny i odwaga (np. Bolesław Krzywousty w „Kronice” Galla Anonima).
Średniowieczna literatura parenetyczna podkreśla w kreowanych wzorach osobowych pewne stałe cechy, wspólne zarówno rycerzowi, jak i władcy, ziemianinowi czy świętemu. Najważniejsze cechy to pobożność, pokora wobec wiary i skromność – ponieważ zgodnie ze średniowiecznym zwyczajem należało unikać sławy.
Literatura parenetyczna nie jest charakterystyczna jedynie dla średniowiecza. Późniejsze epoki również kreowały rozmaite wzorce osobowe, np. renesans stworzył wzorzec ziemianina.
[SR]