W epoce średniowiecza tworzono w dwóch językach: pisano po łacinie, czyli w języku kościoła, oraz w dopiero formujących się językach narodowych. Język naszych średniowiecznych zabytków piśmiennictwa ujawnia proces kształtowania się polszczyzny wyłaniającej się z dialektów (wielkopolskiego i małopolskiego) a także proces przejmowania przez nią zapożyczeń z innych języków (np. łacińskiego czy niemieckiego). Najbardziej znanym zabytkiem polskiego piśmiennictwa jest „Bogurodzica”, najdawniejsza polska pieśń religijna. Trudno bezspornie podać datę jej powstania (pochodzenie jej szacuje się na okres od X do XIV wieku). Adresatką utworu jest Matka Boga, Dziewica, do której zwraca się zbiorowy podmiot wypowiadający. Dalsze osoby występujące w tekście to Chrystus, Bóg, i Jan Chrzciciel. „Bogurodzica” to tak zwany średniowieczny wiersz zdaniowo-rymowy. Prawdopodobnie nieco młodszy od Bogurodzicy jest kolejny zabytek naszego piśmiennictwa, niemal cudem ocalałe urywki „Kazań świętokrzyskich”, napisanych w pierwszej połowie XIV w. Te krótkie teksty, odznaczające się bardzo starannym, pieczołowitym wykończeniem literackim, mają szczególnie dużą wagę, gdyż ich formy językowe i pisownia reprezentują epokę starszą niż wszystkie inne rękopisy polskie. Kolejny utwór reprezentujący typ literatury hagiograficznej (opisującej żywoty świętych) to „Legenda o świętym Aleksym”. W tym wierszu przedstawiono sylwetkę świętego, w specjalny sposób stworzono wzór osobowy godny naśladowania. Obszernym zabytkiem naszego języka jest też „Psałterz floriański”, będący darem dla królowej Jadwigi. Zawiera on psalmy w trzech językach: łacinie, niemieckim i polskim.
Obok średniowiecznych utworów religijnych pojawiała się także poezja świecka, której doskonały przykład stanowi „Dialog mistrza Polikarpa ze śmiercią”. Jest to długa, licząca kilkaset ośmiozgłoskowców przeróbka łacińskiego traktatu prozaicznego. W utworze opisano wszechpotęgę śmierci, pobrzmiewa w nim groźne średniowieczne memento mori. Ale nawet w średniowieczu fantazja ludzka broni się często przed trwogą, nadając rysy groteskowe postaciom budzącym lęk. Obrzydliwa śmierć, która straszy kosą mądrego mistrza, jest w gruncie rzeczy zabawna.
Pierwsze zabytki piśmiennictwa polskiego ukazują, że jakkolwiek możliwe było słuchanie mszy po łacinie, to zwykli ludzie pragnęli wypowiadać się w języku rodzimym. Dzięki tym pragnieniom w literaturze średniowiecznej został stworzony najpiękniejszy utwór poetycki polskiego średniowiecza. Są to „Żale Matki Boskiej pod krzyżem”, należące do pieśni maryjnych. Warto zauważyć, że chociaż w średniowieczu powstają utwory świeckie, to piśmiennictwo ma charakter typowo użytkowy i służy głównie upowszechnieniu wiary chrześcijańskiej.
[SR]