Czasy panowania Augusta II i Augusta III Sasów należą do najsmutniejszych w naszej historii. Po bezsilnym kraju hulały cudzoziemskie wojska, wola obcych monarchów dyktowała prawa, magnaci kupczyli ojczyzną jak swymi dobrami, sejmy zrywano raz po raz jednym głosem sprzeciwu. Panowała anarchia, bezprawie i ciemnota. W tym chaosie ważyły się sprawy istnienia narodu i państwa.
Specyficzna sytuacja kraju sprawiła, że kierunek reform ustrojowych stawał się odwrotny niż w europejskich monarchiach absolutnych. Aby odrodzić Rzeczpospolitą i uzdrowić jej instytucje publiczne, należało niejako wbrew Europie dążyć do wzmocnienia władzy królewskiej. Najważniejszą sprawą dla oświeceniowych reformatorów w Polsce stawało się ratowanie niepodległego bytu narodu i państwa, w którym to dziele niemałą rolę odegrała literatura piękna i publicystyka.
Już od lat trzydziestych XVIII w. dają się zauważyć wysiłki jednostek dążących do uzdrowienia kraju. Wśród ówczesnych literatów człowiekiem takim stał się I. Krasicki.
Utwory poety ściśle wiążą się z Oświeceniem – epoką racjonalizmu i humanistycznymi tendencjami. Zawierają aluzje do spraw społecznych i politycznych, zaangażowanie w walkę o odnowę obyczajów. Głoszą filozofię autora, jego poglądy na świat, istotę natury ludzkiej, stosunki społeczne. Wszystko to świetnie harmonizuje z przyjętą przez poetę koncepcją literatury jako narzędzia edukacji. Krasicki bowiem jako pisarz jest przede wszystkim wychowawcą współczesnego sobie społeczeństwa.
Jego dzieła zawierają życiową mądrość – głoszą pochwałę rozsądku, umiaru, skromności, uczą krytycyzmu, sprawiedliwości, ostrzegają przed fałszem i okrucieństwem świata. Bajki pod postaciami zwierząt kryją królestwo ludzi. Satyra zaś
„…prawdę mówi, względów się wyrzeka,
Wielbi urząd, czci króla, lecz sądzi człowieka”.
W poemacie heroikomicznym „Monachomachia” krytykuje autor natomiast całe niechlubne dziedzictwo epoki (pijaństwo, zacofanie, nadużywanie praw przez duchownych).
Treść utworów Krasickiego ogarnia sprawy ogólnoludzkie oraz te, które wiążą się z sytuacją Polski.
Doskonały obraz ówczesnego państwa znajdujemy także w pierwszej polskiej komedii politycznej – „Powrocie posła” Niemcewicza. Tu doszukać się można śladów wszystkich najważniejszych wydarzeń sceny politycznej kraju. Sprawa liberum veto, sukcesji tronu, przymierza z Prusami przeciw Rosji. W intrygę komediową wpisał autor bogatą treść społeczno-polityczną, walkę o program reform ustrojowych. Ukazanie dwóch przeciwstawnych racji, zestawienie zwolenników obozu reform i konserwatystów miało na celu ukazanie prawdziwych motorów postępowania szlachty.
Na przykładzie Gadulskiego ośmiesza autor sarmacką próżność, zabieganie o swój majątek, interesowność i szlachecką megalomanię. Ukazanie złych poczynań zachęcić miało do popierania obozu postępowego.
„Powrót posła” to najostrzejsza w literaturze polskiej satyra na sarmatyzm w życiu politycznym, to także głos wzywający do naprawy Rzeczpospolitej.
Rozwijająca się myśl reformatorska była bardzo zróżnicowana w swej treści i formie, ale zgodnie przeciwstawiała się feudalnym formom rządzenia, ukazywała dążenia i problemy epoki. Obok tak ważnych środków przekazu jak satyra czy komedia („Powrót posła”) kwitła anonimowa poezja patriotyczna. Rewolucyjne utwory nieznanych autorów były doskonałym orężem w walce o reformy i prawa człowieka. Nie ograniczały się one do krytyki i ośmieszania zewnętrznych przejawów życia arystokracji i szlachty, ale wzywały do naśladowania np. Francji w walce o wyzwolenie społeczne.
„Ludy! Narody! Francja was wzywa!
Francuzi dzielnym są dla was przykładem!”
Ich zadaniem było także kształtowanie opinii publicznej
„Hola! Już nadto pokory bydlęcej!
Czas z tronów zwalić ogromne straszydła!”
Największą jednak rolę w walce ideologicznej okresu Sejmu Wielkiego odegrała publicystyka. Jezierski, Kołłątaj, Staszic koncentrowali się przede wszystkim na aktualnych problemach społecznych i politycznych kraju. W swoich dziełach głosili postulaty zreformowania kraju, wzmocnienia wewnętrznego i odnowienia dawnej potęgi militarnej Rzeczpospolitej. Głosili hasła odwołania się do rozumu i praw natury, walki z nędzą i niesprawiedliwością, potępiali kosmopolityczny charakter szlachty. Proponowali wzmocnienie władzy królewskiej, zniesienie liberum veto, przeprowadzenia reformy podatkowe.
Zwracali uwagę czytelnika na niewłaściwe traktowanie kwestii poddaństwa ludu.
Wśród głównych przyczyn upadku Polski widzą rozpustę, lekkomyślność, chciwość, dumę możnowładztwa („Przestrogi dla Polski”)
„Powiem co mojej ojczyźnie szkodzi
Z samych panów zguba Polaków”.
Publicyści doby Sejmu Wielkiego to rzecznicy spraw mas ludowych („Oddajemy chłopu wolność”). Ich utwory przepełnione są głębokim humanitaryzmem.
Literatura polskiego Oświecenia brała żywy udział w walce z ideologią feudalizmu. Przyczyniła się do rozwoju racjonalistycznego poglądu na świat, do postępu. Przemawiała mądrością i pięknem, krytyką i realizmem w przedstawianiu istniejącej rzeczywistości. Nie stroniła od tematów politycznych, społecznych i oświatowych. Odzwierciedlała życie polskie w jego najróżniejszych przejawach. Przepojona ogromnym dydaktyzmem i humanitaryzmem usiłowała przede wszystkim wychować społeczeństwo szlacheckie, pokazując zdrożne obyczaje, wyśmiewając ciemnotę umysłową, piętnując upadek moralności, ukazując zdrajców narodowych.
[AW]