Plan pracy:
1. Edukacja człowieka – ideą pisarzy oświeceniowych.
a) Epoka oświecenia „epoką rozumu”.
b) Literatura zachodnio-europejska – wzór osobowy propagowany przez encyklopedystów francuskich.
2. Rola instytucji doby oświecenia w edukacji społeczeństwa.
3. Jan Zamoyski – osoba doceniająca edukację.
4. Kontekst historyczny – sytuacja polityczno-społeczna XVIII wieku.
5. Krytyka wad ludzkich jako bariera do postępu.
6. Wzorce osobowe.
7. Gatunki literackie w służbie edukacji.
8. Edukacja człowieka w centrum zainteresowań pisarzy oświecenia.
Jedną z głównych idei pisarzy epoki oświecenia była edukacja człowieka. Ale co to jest edukacja? (Educere) z łaciny znaczy kształcić, wychowywać. Dlatego też pisarze tej epoki propagowali w swoich utworach wizję społeczeństwa utopijnego. (I. Krasicki – „Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki”), pragnęli jednostek mądrych, rozważnych i chętnie poszerzających swoje horyzonty intelektualne. Jednocześnie głosili oni również konieczność edukacji, bowiem jest ona podstawą do „zbudowania” społeczeństwa światłego, otwartego na wszelkie prądy umysłowe i kulturalne.
Z kolei przesłanie, w imieniu którym tworzyli pisarze oświecenia jest charakterystyczne do mentalności tegoż okresu. Bowiem jak wiemy, oświecenie określa się epoką rozumu. Racjonalizm – podstawowe pojęcie „odwołujące się” do słynnego twierdzenia Kartezjusza „myślę więc jestem”, jakby stymulowało rozwój nauk przyrodniczych: matematyki, fizyki, chemii, a jednocześnie też przyczyniło się do tego, że nazywa się tę dobę – potęgą myśli ludzkiej. Były to czasy, kiedy dominację w Europie jako potężna monarchia sprawowała Francja. Literatura zachodnio-europejska jak i encyklopedyści francuscy (Wolter, Monteskiusz – Montesquieu, Rousseau, Diderot d’Alembert) propagowali wzór osobowy tej epoki.
Tymczasem w Polsce od początku lat trzydziestych XVIII wieku powstawały w stolicy kraju, Warszawie, pierwsze instytucje zapowiadające nowy sposób myślenia, nowe spojrzenie na świat. Taką też instytucją powstałą w 1740 roku z inicjatywy Stanisława Konarskiego jest Collegium Nobilium dla młodzieży szlacheckiej. Szkoła ta zapewniała im zreformowany system kształcenia. Równie ważną placówką, która odegrała szczególną rolę w edukacji była Biblioteka Załuskich, zwana Biblioteką Rzeczypospolitej. Stała się ona bowiem ośrodkiem myśli naukowej. Szansą na ogromne zmiany w oświacie była kasata zakonu jezuitów, który w Polsce prowadził większość szkół. Wówczas też sejm w 1773 roku, na wniosek króla, powołał Komisję Edukacji Narodowej, czyli pierwsze w Europie ministerstwo oświaty. Naczelne hasło KEN brzmiało: „Stworzyć naród przez wychowanie publiczne”, a te z kolei wprowadzano w życie poprzez zdecydowaną reformę całej oświaty Rzeczypospolitej. Zreformowano toteż obie Akademie (Wileńską i Krakowską), podporządkowano im szkoły średnie, a tym elementarne. Kolejnym krokiem na drodze reformy systemu nauczania było powołanie Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych, którego celem stało się opracowanie i wydanie nowych podręczników szkolnych. Nie należy również zapomnieć o Towarzystwie Przyjaciół Nauki, instytucji, skupiającej jednostki światłe, otwarte, chętnie poszerzające swoje horyzonty intelektualne.
Następnym argumentem przemawiającym za tym, że edukacja była w centrum zainteresowań pisarzy oświeceniowych, jest myśl Jana Zamoyskiego, twórcy Akademii Zamoyskiego:
„[…] takie będą Rzeczypospolite, jakie ich młodzieży chowanie”.
Sentencja ta, powtórzona przez Stanisława Staszica jest świadectwem docenienia edukacji zarówno w okresie renesansu jak i oświecenia. Autor „Uwag nad życiem Jana Zamoyskiego” oraz „Przestróg dla Polski” postulował bowiem w tych utworach konieczność edukacji obywateli.
Tymczasem czasy saskie są odzwierciedleniem zapóźnienia cywilizacji polskiej, a to rodzi silną potrzebę zmiany postaw człowieka poprzez piętnowanie nietolerancji, goterii, przesądów i głupoty. Z kolei we Francji panuje absolutyzm przedrewolucyjny. Dziełem absolutnej władzy królewskiej był rozkwit dworu i przepych stylu życia arystokracji, który musiał odbić się niekorzystnie na innych grupach społecznych. Dwór królewski kwitł – ale rosły też podatki nakładane na niższe stany. W tym czasie, we Francji nastąpił wzrost ludności, mieszczaństwo francuskie zaczęło się buntować przeciw narastającej biedzie, tak widocznej, a zarazem przeciwstawnej przepychowi możnych. Panie prowadziły salony naukowe, lecz postępowała finansowa ruina kraju. Te wszystkie wydarzenia „prosiły się” o poprawę ówczesnej sytuacji. Voltaire – jeden z czołowych pisarzy francuskiego oświecenia w „Kandydzie” kieruje ostrze „powieści filozoficznej” w kierunku optymistycznego nurtu epoki „filozofów” (we Francji). Konfrontacja tej filozofii z przykrymi doświadczeniami życiowymi okazuje się przykra i niedorzeczna.
Kolejnym równie ważnym argumentem jest krytyka wad ludzkich jako bariera na drodze do postępu. Szczególnie widoczna jest ona (tzn. krytyka) w „Monachomachii” Ignacego Krasickiego. W moim przekonaniu ma słuszność (Krasicki) kiedy wyraża tutaj ubolewanie z powodu ciemnoty i zacofania szlachty, która woli oddawać dzieci na naukę do klasztorów niż do szkół zreformowanych przez Komisję Edukacji Narodowej. Jako osoba duchowna doskonale znał społeczności zakonne, a bardzo drażniły go zakony żebracze, a szczególnie niski poziom moralny i intelektualny zakonników. Pijaństwo, snobizm, głupota, egoizm to najczęściej spotykane wady w utworach Krasickiego i innych pisarzy oświeceniowych. W „Powrocie posła” J.U. Niemcewicza ukazany jest konserwatyzm sarmacki, ślepe naśladownictwo obcej mody, brak wychowania patriotycznego, ale przede wszystkim głupota i krótkowzroczność. Pozwolę sobie zacytować tutaj fragment „roli” Starosty Gadulskiego:
„Księgi lubisz i w ludziach kochasz się uczonych,
I to źle”
lub
„Ja, co nigdy nie czytam lub przynajmniej mało,
Wiem, że tak jest najlepiej, jak przedtem bywało”.
Te dwa cytaty – jakże krótkie, ale jednocześnie długie, informują nas o nieuctwie grupy społecznej, należącej do obozu staroszlacheckiego. Dlatego też trzeba natychmiast działać, próbować naprawić i zmienić chociaż w pewnym stopniu mentalność, sposób myślenia takich (tzn. jak Starosta) jednostek. Elita intelektualna – pisarze podejmują się tego, jakże trudnego zadania. Stanisław Staszic „walczy” piórem o podniesienie stanu wykształcenia młodzieży, a więc stworzenie elity, grupy ludzi rządzącej państwem. Mądry człowiek równa się lepsza przyszłość dla ojczyzny, a więc i dla wszystkich. Toteż dzięki literaturze powstają wzorce osobowe – wzorowi obywatele, patrioci, ludzie uspołecznieni, uwrażliwieni na los ojczyzny, kochający polską tradycję, obyczaj a także język. Taką jednostką jest przecież Podkomorzy, reprezentujący obóz reform. Moje uznanie budzi jego sąd:
„Jam nie tęsknił, gdy zadośćczynił urzędowi;
Dom zawsze ustępować powinien krajowi”.
Podkomorzy, ale także i Podkomorzyna, ich syn Walery są bardzo pożądaną częścią społeczeństwa tamtego okresu. Oni wiedzą, że służba ojczyźnie, edukacja są ważne w życiu człowieka.
Ponadto pisarze oświecenia celowo wybierali gatunki moralistyczne, dydaktyczne, które miały na celu notabene uczyć i wychowywać poprzez śmiech czy dobry przykład.
Reasumując edukacja człowieka z pewnością była w centrum zainteresowań pisarzy epoki oświecenia. Równocześnie oni też chcieli tej poprawy, pouczenia człowieka, pragnęli żyć w kraju, gdzie patriotyzm, chęć poszerzania swoich horyzontów intelektualnych byłyby dewizą społeczeństwa. Jak można żyć w świecie, który jest głupi, zły i śmieszny?
[AS]