Górnicki Łukasz

Literatura dworska; dzieło w którym polska parenetyka stanu XVI wieku zaprezentowała się najokazalej zawdzięcza literatura pisarzowi “nieszlachetnego” urodzenia, który tylko protektorom (między innymi A. Zebrzydowskiemu) zawdzięcza zarówno wykształcenie, jak i późniejszą nobilitację.

Humanizm w miejsce cnót religijnych postawił pojęcie jednej cnoty jako sprawności intelektualnej i moralnej, ale zarazem sformułował postulat indywidualnego doskonalenia dostosowanego do ludzkich możliwości, stanu, płci czy wykształcenia. W tej mierze dwa włoskie traktaty zyskały szczególną popularność: “Książę” Niccolo Machiavellego (1532) i “Dworzanin” Baldassare Castiglione (1528). Obydwa dobrze były znane elitom politycznym i intelektualnym Polski.

Łukasz Górnicki przyswoił (zaadaptował zachowując zasadniczą myśl i kompozycję oryginału przy zmianie realiów) włoski oryginał. Rozmówcy u Castiglionego to poeci, artyści, dyplomaci, księża i damy – zatem elita intelektualna Włoch. Wybrańcy ci toczą dysputy na temat miłości, literatury, języka, państwa i obyczaju tak, że tym sposobem kształtują obraz wykształconego humanisty, którym być powinien człowiek dworu. Górnicki akcję przeniósł do willi biskupa Maciejowskiego w Prądniku pod Krakowem, a nawet datował to spotkanie na rok 1549. Zebrani tam dworzanie Zygmunta Augusta (nawet w wyidealizowanym obrazie polskiej kultury humanistycznej udział dam wydał się autorowi niemożliwy. Zamieścił jednak dysputę o dwornej pani) miło spędzają czas na rozrywkach i rozmowach. Początkowo dotykają one różnych tematów (tekst jest również zbiorem około 100 anegdot i facecji zaczerpniętych zarówno z oryginału jak i bezpośredniego obiegu), by z czasem skupić się na temacie opisu doskonałego dworzanina.

Wśród niezbędnych cech na plan pierwszy wysuwa się wykształcenie (obowiązkowa znajomość języków klasycznych, ale również języka niemieckiego, włoskiego, francuskiego i hiszpańskiego), bycie doskonałym mówcą, granie na lutni i śpiewanie. Obowiązkowo dworzanin musi również biegle posługiwać się bronią, ale przede wszystkim winien prezentować walory etyczne: wierność, męstwo i honor. Ponadto winny go cechować wytworne maniery i dbałość o piękno języka.