Rytuały kształtują się bez zależności względem siebie. Studiując literaturę przedmiotu można dowiedzieć się o ich odmienności i specyfice z jaką się uzewnętrzniają. Władysław Piwowarski wyróżnia następujące kryteria ich podziału: rodzaj doświadczenia, dziedzinę życia i społeczną strukturę wspierającą rytuały. Kryteria te zostały wymienione każde z osobna, ale można je również traktować jako całość, a to dlatego , że rodzaj doświadczenia zależy nie tylko od uczestników, ale również od dziedziny życia. Te dwa czynniki w zespoleniu wpływają na struktury społeczne, te zaś wspierają rytuały. Rytuały ,które się wzajemnie zazębiają, są wspierane przez różne instytucje. Np. rytuały religijne i domowe mają pewne elementy wspólne ,ale są wspierane przez różne instytucje. Jeśli spojrzymy na to z innej perspektywy dostrzeżemy wpływ struktur społecznych na typ rytuału, dziedzinę i rodzaj doświadczenia. Wśród struktur, jakie się wysuwają na pozycje pierwszoplanowe należy wymienić kościoły , które koncentrują się na rytuałach religijnych , następnie teatry, opery, hale muzyki, hale tańca , które to właśnie wytwarzają specyficzny rodzaj rytuałów oraz związane z nimi doświadczenia i przeżycia.
Również nie bez znaczenia pozostaje telewizja i kino, które przyczyniają się do powstawania określonego rodzaju rytuału. Takie struktury jak: państwo, armia, instytucje regionalne i lokalne, organizacje świeckie, także przyczyniają się do powstawania rytuałów. Szczególnym miejscem , gdzie rozwijają się rytuały o znaczącej symbolice oraz ludzkie doświadczenie jest rodzina W niej to bowiem najbardziej uwidacznia się jak rytuały o charakterze cywilnym i religijnym wzajemnie się zazębiają.
Zdaniem W. Piwowarskiego, wszystkie rytuały można podzielić na cztery typy
- rytuały religijne
- rytuały estetyczne
- rytuały cywilne (państwowe, narodowe, społeczno zawodowe, regionalne, lokalne)
- rytuały cyklów i kryzysów życiowych[1]
Rytuały religijne wiążą się głównie z ludzkim doświadczeniem skoncentrowanym w dziedzinie życia religijnego. Są one wytwarzane dzięki strukturom religijnym, a także przez struktury cywilne. To wszystko przyczynia się do możliwości wydzielenia kilku grup tych rytuałów , jednakże nie jest łatwo znaleźć kryterium które wyznaczałoby płynną granicę między nimi. Taki rodzaj działań stanowią rytuały roku kościelnego[2].Odbywają się one corocznie lub tylko z uwagi na szczególną sytuację. Miejsce gdzie odbywają się owe rytuały stanowi o wydzieleniu kolejnych podgrup tegoż właśnie rytuału. Są to rytuały:
- kościelne
- lokalne
- rodzinne
Rytuały kościelne odnoszą się do wydzielonej przestrzeni sakralnej i są to głownie różnego typu święta jak : Adwent, Boże Narodzenie, Wielki Post, Wielkanoc, Boże Ciało, odpust parafialny, Wszystkich Świętych i Dzień Zaduszny itd.
Drugi rodzaj rytuałów to rytuały lokalne takie jak : kolęda z gwiazdą, sypanie owsa, polewanie wodą, itp. Do rytuałów rodzinnych zaliczymy: dzielenie się opłatkiem, choinkę, śpiewanie kolęd, dzielenie się jajkiem, itp.
Druga grupa rytuałów opiera się o przyjmowanie sakramentów świętych. Te zaś obejmują dwie podgrupy:
- rytuały kościelne
- rytuały religijno – kulturowe.
Do pierwszych zaliczymy: chrzest, eucharystia, ślub kościelny, pogrzeb kościelny.
Natomiast w drugiej podgrupie umieścimy rytuały oparte na zwyczajach regionalnych i lokalnych. Będą to chrzciny, „małe” wesele „duże” wesele, stypa itp.
Trzecia grupa rytuałów kościelnych obejmuje sakramentalia, co podkreśla związek życia religijnego z życiem codziennym ludzi wierzących. Rytuał wzmacnia wiarę jednostki , która całe swoje życie podporządkowuje Bogu i oczekuje opieki Bożej. Dla przykładu można tu wymienić: poświęcenie domu, poświęcenie ziół, poświęcenie pojazdów, poświęcenie przedmiotów kultu religijnego.
Rytuały, które są związane z instytucjami kulturalnymi zaliczamy do rytuałów estetycznych. Jest ich znaczna różnorodność jeśli idzie o zakres kultury. Sztuka teatralna , ją jako pierwszą wymienić należy , jeśli mówimy o rytuale estetycznym. Nie każda sztuka teatralna zawiera w sobie rytuał. Głównie odnajdziemy go w sztuce , która korzysta w szerokim zakresie z mitów i różnorodnej symboliki. I tak jak już to wcześniej wspomniano podczas spektaklu teatralnego mamy jednostki zaangażowane w wykonanie tej sztuki a z drugiej strony odbiorców i oczywiście wywierany na nich wpływ. W trakcie spektaklu teatralnego ma miejsce wzajemne wywieranie na siebie wpływu emocjonalnego, tworzy się emocjonalny stosunek między aktorami a publicznością. Nieco inaczej rzecz ma się w malarstwie. Otóż tam istnieje indywidualna współpraca między osobą wytwarzającą, a osobą zainteresowaną tym właśnie wytworem. Jednakże malarz wprowadzając określoną symbolikę do swojego dzieła, może uruchomić symboliczną świadomość oraz ukryte wartości
w społeczeństwie. Ikony religijne mogą stać się przedmiotem kontemplacji, a także mogą się przyczynić do rozwijania innych rytuałów takich jak: zapalenie świec, modlitwa itp. Sprzyjają nawiązaniu kontaktu z sacrum , a niekiedy i wzmocnieniu więzi religijnej między osobami wierzącymi. Osoba niewierząca oglądając ikonę może mieć tylko przeżycia estetyczne.
Do rytuałów estetycznych należą też muzyka i taniec. Pozwalają one uczestnikom doznawać przeżyć estetycznych i emocjonalnych w zależności od rodzaju imprezy. Hale muzyki i tańca mogą dostarczać również przeżyć o podobnym charakterze prezentując dzieła i style klasyczne niedostępne dla ogółu, bądź style popularne angażujące wszystkich uczestników. Te ostatnie pozwalają na pokonanie dystansu między aktorami a publicznością. Inne takie miejsca, które również reprezentują typ rytuału estetycznego to: boisko sportowe, kino, telewizja. W dalszej kolejności należałoby wymienić rytuały , które trudno objąć jedną wspólną nazwą, np. rytuały cywilne. A są to rytuały polityczne, narodowe, społeczno zawodowe, regionalne, lokalne. W rytuałach tych podkreślany jest ich świecki charakter. Rytuał polityczny jest uzależniony od panującego systemu politycznego. Podobnie jest z rytuałami narodowymi; propagują one wartości narodowe(miłość ojczyzny, lojalność, sprawiedliwość, prawa człowieka, szlachetność, respekt), oraz przekonują cały naród do poszanowania tych wartości. Rytuały te znajdują współcześnie wsparcie poprzez radio i telewizje. Dawniej, przeżycie określonego typu rytuału wiązało się ściśle
z uczestnictwem społecznym w tymże rytuale. Symbole i wartości przeżywano głównie poprzez kontakt z innymi ludźmi. Współczesne środki audiowizualne umożliwiają ich przeżywanie bez uczestnictwa społecznego. Nie jest to co prawda prawdziwe uczestnictwo w rytuale, ale pozwala w jakimś stopniu na pogłębienie więzi z wartościami.
W klasyfikacji tej należy również wspomnieć o rytuale sportowym. Drużyny sportowe pozyskują kibiców w całym społeczeństwie, posługują się symbolami narodowymi (flaga, hymn). Sport przyczynia się do wzrostu identyfikacji narodowej, etnicznej, regionalnej Inne grupy społeczne czy też zbiorowości lokalne także mają swoje rytuały. Dla przykładu możemy wymienić: rytuały wojskowe, górników, rolników, uniwersyteckie. Oprócz tego , że dostarczają one rozrywki w różnym kontekście, to są również ważnym środkiem ekspresji uczuć, pogłębiania więzi społecznej, potwierdzania wartości grupowych.
Ostatni rodzaj z czteroelementowej klasyfikacji rytuałów stanowią rytuały cyklów i kryzysów życia , zwane inaczej rytuałami rodzinnymi. Niewątpliwie mają one duże znaczenie, gdyż wiążą się z symboliką życia rodzinnego, Dotyczy to rodziny małej jak i dużej, która w takim samym stopniu jest zaangażowana w spełnienie rytuałów rodzinnych. I wcale nie sprowadzają się one do praktyk jednorazowych, tzw. rytów przejścia.
Wszelkie kryzysy życiowe (choroba-zdrowie), wprowadzenie w rolę mężczyzny i kobiety (inicjacja-seks), biografię jednostki (urodziny, imieniny) uruchamiają sferę rytuału. Narodziny , inicjacja ,zmiana stanu, choroba i śmierć stanowią ważne procesy biologiczne i społeczne jakie występują w tych sytuacjach. Rytuały cyklów i kryzysów życia w pewnym stopniu umożliwiają odczucie ulgi i mogą okazać się pomocne w reintegracji jednostki i grupy.
Doniosłe znaczenie rytuałów możemy również dostrzec we wszechobecnej polityce. Tak jak uroczystości i ceremonie, tak i rytuał polityczny zaliczamy już raczej do sfery świeckiej, co może oznaczać że rytuał nie koniecznie musi być ściśle związany ze sferą religijną.[3] W polityce bardziej zaznacza on władzę, i przyczynia się do propagowania wzrostu autorytetów politycznych. A jak wiemy najlepsze oddziaływanie na duże zbiorowości następuje poprzez wpływanie na emocje. Doskonale sprawdza się w tym rola rytuału politycznego, a co z tym związane niejednokrotnie zdobywanie rzeszy ludzi popierających dane ugrupowanie polityczne. Zatem odnosząc się do powyższego stwierdzenia upolitycznienie rytuału nadaje społeczny ład i porządek. Elżbieta Wolicka uważa ,że rytuał świecki naśladuje rytuał religijny.Ma to miejsce wówczas gdy w ,niektórych sytuacjach zachowujemy się zgodnie z zasadami. Aktorka stwierdza ,że dzieje się to głownie w społeczeństwach o gruntownie utrwalonych tradycjach. Podkreśla aby zwrócić uwagę na związek między rytualizacją obyczajów a tendencją zachowawczą. Zatem można uznać ,iż rytuał jest odwzorowaniem zbioru reguł postępowania. Jednocześnie włącza on jednostki w życie zbiorowe, oraz jest czynnikiem integrującym społeczności. Z kolei rytuał polityczny , a raczej jego efekty mogą zarówno jednoczyć jak i dzielić obywateli państwa. Dodatkowo jest czynnikiem, który kreuje autorytet polityków, głównie poprzez wyobraźnię wyborców.[4]
Jak słusznie stwierdza Zygmunt Bauman: wspólnota tworzy się poprzez „wspólną krew”, dziedziczny charakter, wspólna historyczna przeszłość, pamięć dziejowych klęsk i zwycięstw mających tworzyć wspólnotę narodową. Wspólnota taka powinna być wzmacniana różnego typu rytuałami, co przekłada się na liczne imprezy(wiece patriotyczne, zjazdy partyjne, nabożeństwa kościelne).
Rytuał zatem nie jest ściśle przypisany sferze religijnej, lecz również funkcjonuje w różnych innych sferach naszego życia. Kolejnym ważnym elementem jest to, iż sam rytuał wynika z podejmowania ważnych, doniosłych społecznie wydarzeń , sytuacji, okazji. Rytuał jest poniekąd odbiciem już wcześniej dokładnie ustalonych zasad i reguł , które muszą być przestrzegane. Dlatego mówi się tutaj
o znaczącej symbolice werbalnej, gestach, dźwięki, obrazy bądź ludzkie ciało. Wiemy z własnego doświadczenia, że polityka skłania się ku stosowaniu różnorodnych form pozyskiwania elektoratu, również nie zapomina o posługiwaniu się rytuałami. Odwołuje się do nich , gdy już inne środki okazują się mało skuteczne.
Zastosowane w polityce rytuały przejawiają się głownie w :gestach, słowach, rekwizytach, barwach , strojach , dźwiękach. Dzięki tym wszystkim narzędziom starają się bardziej efektywnie wpływać na zmianę postaw, poglądów aktualnych , bądź przyszłych wyborców. Oczywiście tego typu zabiegi odbywają się przed publicznością, co pozwala na wymianę wzajemnych interakcji , spostrzeżeń na temat tego co dobre, co złe. Wyróżniamy rytuały polityczne – integracyjne, dzięki którym odbywa się integracja nie tylko polityków , ale i społeczności. Natomiast samym politykom służą one jako narzędzie legitymizacji władzy. Inny typ rytuału politycznego to ten
o specyfice konfliktogennej, wynikającej raczej z zachowania opozycjonistów.
Dlatego możemy stwierdzić , że rytuał polityczny może nie tylko działać w sensie pozytywnej integracji zbiorowości społecznej , czy też konsolidacji władzy, ale również przedstawia się w świetle istniejącej opozycji, jako coś negatywnego dla panującej władzy. Będąc uczestnikami systemu demokratycznego nie pozostajemy poza oddziaływaniem rytuałów, które również jak już wcześniej pisano przyczyniają się do integracji władzy oraz dodatkowo legitymizują władze. Co za tym idzie ułatwiają rozwiązywanie konfliktów społecznych oraz powodują rozładowanie wszelkiego rodzaju napięć. Takim rytualnym okresem, który pozwala na rozładowanie emocji jest karnawał, który czasowo znosi istniejący porządek społeczny, po to by go ponownie zrekonstruować.
Wykonywanie, niektórych czynności rytualnych, bo tak należy je nazwać, może nam bardziej przypominać rytuał świecki niż religijny, np: powstanie z miejsc na sali sądowej czy składanie przysięgi przez świadka, że będzie mówił prawdę. Niesłychanie szybko rozprzestrzeniająca się globalizacja powoduje ,że obserwujemy powrót do rytuałów dających wzmocnienie osłabionym instytucjom państwowym i narodowym. W literaturze przedmiotu spotykamy także inne typologie rytuałów, które nie mają charakteru rozłącznego.
U Margaret Mead rytuały można wyróżnić ze względu na sposób transmisji treści kulturowych. Należą do nich rytuały postfiguratywne, przekazywane w niemal niezmieniony sposób od dziadków poprzez rodziców do dzieci, co łączy się z naciskiem na przeszłość. Rytuały kofiguratywne będące wynikiem wzajemnego uczenia się rodziców i dzieci oraz rytuały prefiguratywne „wymyślone” i przyjęte przez najmłodsze pokolenie.[5]
Wg J. Maisonneuve rytuały można podzielić na magiczno religijne, do których należą rytuały inicjacyjne, świąteczne oraz inne obrzędy religijne, wyróżnione ze względu na znaczenie pojęcia sacrum oraz rytuały świecki, uroczyste lub powszednie, np.: masowe, codziennych kontaktów międzyludzkich, cielesne.[6]
Michał Buchowski wyróżnia jako zasadniczą kategorię obrzędu, do której należą ceremonie i rytuały. Obrzędy są czynnościami jednocześnie konwencjonalnymi i przypisanymi, komunikującymi pewne stany rzeczy za pomocą różnych środków ekspresji i wywołującymi określone stany emocjonalne. Pełnią one rozmaite funkcje: komunikacyjną, integracyjną, mediacyjną, poznawczą, psychologiczną, performatywną.
Ceremonie to działania nie implikujące ze sobą przekonań światopoglądowych a realizujące jedynie sensy społeczno – symboliczne. Rytuały wg Michała Buchowskiego to zestandaryzowane społecznie działania o charakterze poza technicznym skoncentrowane wokół wartości społecznych i (lub) światopoglądowych.[7]
Dokonana analiza rytuałów, oraz charakterystyka dwóch sfer sacrum i profanum pozwala na pewne uporządkowanie tych zdarzeń. Jednakże dokonany podział nie wyczerpuje do końca wszystkich rodzajów rytuałów, został on tylko przybliżony
z uwagi na to, iż wiele z tych rytuałów występuje w powiązaniu z innymi. Niemniej świadczy to o wielości i różnorodności rytuałów.
[1] Por.: W. Piwowarski, op. cit., s. 210-13
[2] Por.: W. Piwowarski, Socjologia religii…, s.209
[3] M. Filipiak, M. Rajewski(red.), Rytuał. Przeszłość i teraźniejszość, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie- Skłodowskiej. Lublin 2006, s.103-114
[4] Podaję za: M. Marczewska – Rytko, Rytuał polityczny: próba charakterystyki, w : M. Filipiak, M. Rajewski(red.), Rytuał. Przeszłość i teraźniejszość, op., s. 104-105
[5] Por: Margaret Mead , Kultura i tożsamość , studium dystansu międzypokoleniowego, PWN. Warszawa 1978.
[6] J. Maisonneuve, Rytuały dawne i współczesne, GWP, Gdańsk 1995, s. 21-74
[7] M. Buchowski, Magia i rytuał, Instytut kultury, Warszawa 1993, s.105-106
[AB]