Pojęcie wypalenia zawodowego – przegląd koncepcji
O problematyce wypalenia zawodowego zaczęto mówić w Polsce w latach osiemdziesiątych, podczas gdy pierwsze teorie i badania miały miejsce w latach pięćdziesiątych ubiegłego stulecia
Jako pierwszy zjawisko to opisał Herbert J. Freudenberger, określając je jako swoisty zespół objawów, na które składa się: zmęczenia, ból głowy, wzmożona podatność na zachorowania, drażliwość, zmienność zachowań oraz uczucie stałego znudzenia i zniechęcenia. Według Cary’go Chernissa syndrom wypalenia zawodowego jest efektem długotrwałego i silnego stresu oraz nieumiejętności radzenia sobie z trudnymi sytuacjami. Duże obciążenie pracą, brak wsparcia ze strony administracji i najbliższych oraz biurokratyczne ograniczenia uniemożliwiają „pomagaczom” wykorzystywanie swoich kompetencji do określonych celów. To powoduje uczucie nieprzydatności, bezcelowości i bezsensu własnej aktywności. R.T. Golembiewski podkreśla, że przyczyną pojawienia się wypalenia zawodowego jest skumulowanie się stresorów związanych z narastającymi niemożliwościami radzenia sobie jednostki z problemami. Według autora, symptomami negatywnego zjawiska są: obniżenie poczucia satysfakcji z pracy, wzrost napięcia w pracy, spadek efektywności działania, obniżona samoocena, zwiększona absencja, pogorszenie zdrowia, nasilenie się negatywnych odczuć, np. strachu lub depresji. A. M. Pines uważa, że na wypalenie zawodowe składa się wyczerpanie fizyczne, emocjonalne i psychiczne. Uważa, że główna jego przyczyna tkwi w potrzebie sensu życia człowieka. Każda jednostka chce wierzyć, że egzystencja ma sens, a własna aktywność jest pożyteczna i ważna. Silnie identyfikuje się z pracą i angażuje emocjonalnie, a sukces zawodowy traktuje równoznacznie z osobistym. Wszelkie niepowodzenia w dążeniu do zrealizowania założonych celów odbiera jako osobistą porażkę, a to powoduje wypalenie. Prowadzi to do następujących zachowań:
- negatywnej postawy wobec pracy, ludzi i życia;
- poczucia bezradności i beznadziejności;
- obniżonej samooceny manifestującej się poczuciem niekompetencji i zniechęceniem;
Największy autorytet w dziedzinie wypalenia zawodowego – Christin Maslach – wyodrębnia trzy podstawowe komponenty zespołu wypalenia:
- wyczerpanie emocjonalne, które jest wynikiem psychicznego przemęczenia lub zbyt częstych i intensywnych kontaktów interpersonalnych. Objawy wyczerpania emocjonalnego to: zmęczenie, utrata sił i energii, drażliwość, szybka irytacja, obniżenie nastroju oraz dolegliwości somatyczne (ból głowy, bezsenność, brak apetytu itp.);
- depersonalizację, która przejawia się utrzymywaniem formalnych kontaktów międzyludzkich, dystansowaniem się od trudnych spraw zawodowych, ucieczką od relacji wymagających zaangażowania emocjonalnego, a w końcowej fazie – przedmiotowym traktowaniem drugiego człowieka (ignorowanie potrzeb i uczuć innych, brak szacunku, manipulacja, obojętność, bezosobowe relacje);
- obniżenie potrzeby osobistych sukcesów, które prowadzi do zmniejszenia lub utraty satysfakcji z własnej działalności zawodowej. Następstwem tego jest rozczarowanie jednostki, poczucie winy za brak umiejętności komunikacyjnych oraz zaniżona samoocena.[1]
Należy podkreślić, że wypalenie zawodowe nie jest formą psychopatologii, ale zjawiskiem wieloaspektowym, gdzie przyczyna tkwi zarówno w czynnikach interpersonalnych, indywidualnych, jak i organizacyjnych. Ponieważ wypalenie ściśle związane jest z naturą wykonywanych zawodów, umiejętność sprostania wymaganiom przez nie stawianym jest bardzo ważna.[2]
Źródła wypalenia zawodowego
Istnieją różne przyczyny wypalenia zawodowego. Szczególnie często występuje ono u nauczycieli, którzy zawodowo muszą dbać o dobre kontakty z innymi, np. z uczniami, rodzicami czy nadzorem pedagogicznym. Przy takich kontaktach istnieje ciągłe niebezpieczeństwo frustracji. Wpływają na to np. agresywni uczniowie, niesamodzielni współpracownicy, niewyrozumiali rodzice czy dyrekcja.
Uwarunkowania środowiskowe
Praca nauczyciela wymaga m.in. emocjonalnego zaangażowania się, cierpliwości, indywidualnego podejścia oraz wielu relacji osobowych. Ponieważ wynagrodzenie jest często niewspółmierne do wysiłku, jaki wkładają w swoją działalność zawodową, może pojawić się brak satysfakcji z pracy i negatywne emocje, a taka sytuacja doprowadza do pojawienia się konfliktów interpersonalnych, jak i problemów w rodzinie.
W pracy nauczyciela bardzo uciążliwie są stresory związane z rozwojem zawodowym: wymagania ukończenia studiów, ciągłe dokształcanie się, uczestnictwo w warsztatach z zakresu pedagogiki i psychologii. Ponadto same warunki pracy i jej organizacja mogą okazać się bardzo męczące. Nauczyciel ma często zbyt wiele zadań i obowiązków, jakie nauczyciel musi wykonać w krótkim czasie. Obciąża się go niekiedy nadmierną odpowiedzialność, niejasno precyzuje wymagania, ogranicza niekiedy samodzielność, nakazuje pracę w bardzo licznych zespołach uczniowskich. Niemałą rolę odgrywa tutaj niskie wynagrodzenie, które zmusza nauczycieli do podejmowania dodatkowej pracy.[3]
Właściwości psychofizyczne jednostki
Najczęściej wymieniane cechy osobowości, które mogą sprzyjać pojawieniu się zespołu wypalenia zawodowego to:
- niska samoocena i związana z nią bierność i zależność;
- zachwiane poczucie własnej wartości;
- trudności w kontrolowaniu i opanowaniu własnych emocji;
- autorytatywność;
- tendencje do nadmiernej rywalizacji;
- przedmiotowe traktowanie innych;[4]
W świetle badań nie ma jeszcze jednej uniwersalnej koncepcji na temat przyczyn i skutków wypalenia zawodowego. Niektórzy twierdzą, że źródło wypalenia tkwi w niedojrzałej osobowości (osoba bierna, niepewna w kontaktach z innymi, o niskiej samoocenie, defensywna i zależna) oraz cechach psychastenicznych, takich jak: nadmierna ofensywność, nieumiejętność opanowania własnych emocji, podejrzliwość, agresywność, nieadekwatna ocena swoich możliwości, tendencja do manipulowania innymi oraz ignorowanie ludzi.[5] Według innych wypalenie zawodowe występuje u osób ambitnych, z wysoką samooceną, stawiających sobie wzniosłe cele i silnie identyfikujących się z pracą.[6] Wobec braku jednoznacznych diagnoz można przyjąć, że syndrom negatywnego zjawiska jest wypadkową czynników związanych z charakterem pracy oraz cechami osobowości.
Objawy wypalenia zawodowego
Wypalenie zawodowe to złożony proces, który narasta przez długi czas. Dochodzi w tym okresie do skumulowania się wielu symptomów, informujących o pogłębiających się problemach. Wyróżnia się cztery typy objawów:
- fizyczne – dominujące poczucie zmęczenia, zaniedbywanie aktywności fizycznej, zakłócenia snu, utrata wagi i zaburzenia apetytu, obniżenie potrzeb seksualnych, nadużywanie alkoholu, leków, palenie tytoniu, częste choroby bez rozpoznawalnych przyczyn;
- emocjonalne i behawioralne – trudności w relaksowaniu się, utrzymujące się poczucie znużenia, obniżony nastrój, stała obecność negatywnych postaw i myśli, regularnie występujące poczucie osamotnienia lub izolacji, nawracające lęki, poczucie pustki i brak celów.
- rodzinne i społeczne – obniżenie zainteresowania członkami rodziny, łatwiejsze wpadanie w irytację lub złość na członków rodziny, spędzanie większej ilości czasu poza domem, opór przed wspólnym wypoczynkiem, nadmierne oglądanie telewizji jako sposób ucieczki od problemów.
- związane z pracą – utrata zapału, poczucie, że wciąż brakuje na coś czasu, obawy i opór przed codziennym wyjściem do pracy, rosnące poczucie niekompetencji, narastające niezadowolenie z pracy, utrzymująca się złość i pielęgnowanie urazów do przełożonych, kolegów i współpracowników, potrzeba częstego patrzenia na zegarek, trudności w wyrażaniu opinii, schematyczne traktowanie swoich podopiecznych, niezdolność do podejmowania decyzji.[7]
Profilaktyka
Niezależnie od tego, czy mamy do czynienia z syndromem wypalenia, czy z pojedynczymi przejawami przeciążenia pracą, ważny jest sposób, w jaki sobie radzimy. Pojawiające się problemy nie muszą być wyłącznie źródłem niezadowolenia i frustracji. Możemy je potraktować jako informacje zwrotne o własnych zachowaniach i wykorzystać do zmiany nie tylko po to, aby lepiej pracować, lecz również po to, aby sobie czasem odetchnąć.
Skutki stresu i wypalenia zawodowego niekorzystnie oddziałują zarówno na współpracowników, jak i rodzinę, dlatego niezwykle ważne jest poszukiwanie wszelkich sposobów zapobiegania temu zjawisk.
Profilaktyka antystresowa i niedopuszczenie do rozwoju syndromu wypalenia zawodowego jest w gruncie rzeczy zadaniem możliwym do spełnienia bez jakiś złożonych i trudnych oddziaływań. Duże znaczenie ma tu aktywność fizyczna, nauka relaksu, nauka odpoczynku. Czasami pozytywne skutki może mieć najprostsza decyzja o jednodniowym wyjeździe, krótkim spacerze, czy wydłużeniu snu o kilkadziesiąt minut. Jedną ze strategii modyfikacji swojego stylu życia jest strategia małych kroków. Warto wiec zacząć od krótkich na początku okresów relaksacji, wypoczynku czy pogłębionego świadomego oddechu, wydłużając potem te okresy. Taka strategia umożliwia stopniową i „bezbolesną” zmianę stylu życia i poszukiwania zdrowych schematów.
W stanach zaawansowanych stresu (wypalenia zawodowego) niezbędna jest pomoc specjalisty.
Podsumowanie
Pracy problemy wypalenia zawodowego nauczycieli w różnym stopniu dotykają także lekarzy i terapeutów różnych specjalności. Badacze i specjaliści uznają, że syndrom wypalenia zawodowego stanowi zagrożenie zarówno dla nich samych, jak i dla jakości „świadczonych usług”, a to należy uznać za poważny problem społeczny.
[1] S. Tucholska, Christiny Maslach koncepcja wypalenia zawodowego : etapy rozwoju , „ Przegląd Psychologiczny” 2001 nr 3, s. 301-317.
[2] J. Tatarowicz, Można zwariować…! ( o zagrożeniach zdrowia psychicznego nauczycieli), „Nowa Szkoła”, 2001 nr 8, s. 48-52.
[3] B. Będzińska -Wosik, Nauczycielu, nie daj się wypalić! , „Dyrektor Szkoły” 2003 nr 7/8, s. 47-48.
[4] B. Winch B., Zespół wypalenia – objawy, ryzyko, profilaktyka, leczenie, Warszawa 1995, s. 37.
[5] J. Wojciechowska, Syndrom wypalenia zawodowego, „Nowiny Psychologiczne” 1990 nr 5-6, s. 31.
[6] R. Bobik, Aby światło nie zgasło – czyli jak zapobiegać zespołowi wypalenia zawodowego, „Wszystko dla Szkoły” 2002 nr 9, s. 1-5.
[7] S. Grab, Zmęczenie pracą czy zawodowe wypalenie? , Warszawa 1998, s. 24.
[bb]