„Konrad Wallenrod” to utwór przełomowy dla polskiego romantyzmu i otwarcie patriotyczne dzieło Mickiewicza. Powieść poetycka z dziejów litewskich i pruskich”. Poemat, który zapoczątkował w historii literatury okres, w którym:
- problematyka narodowa i sprawy związane z walką o niepodległość wysunęły się na plan pierwszy,
- literatura stała się narzędziem kształtowania uczuć patriotycznych i utrzymywania świadomości narodowej.
Utwór ukazał się w Petersburgu w roku 1828. Mickiewicz przebywał w tym czasie (od 1824 roku) w Rosji na przymusowym wygnaniu. Przeżył powstanie dekabrystów (wśród których miał przyjaciół: Konratijewa Rylejewa, Aleksandra Bestużowa), którego klęska uświadomiła mu potęgę carskiej Rosji i błędną ideologię szlachetnych rewolucjonistów, którzy tę potęgę próbowali złamać w samotnej, bo oderwanej od mas ludowych, walce.
U źródeł genezy poematu tkwią trudne do rozstrzygnięcia problemy natury patriotycznej i moralnej:
- Jaka jest droga skutecznej walki z tyranem?
- Jak powinien się bronić niewielki naród zagrożony unicestwieniem?
- Jak się ma w takiej sytuacji zachować jednostka świadoma swoich obowiązków patriotycznych?
- Czy istnieje granica moralności, której nie wolno przekroczyć w imię najwyższych wartości patriotycznych?
Utwór poprzedza motto z dzieła włoskiego pisarza politycznego okresu odrodzenia, Niccolo Machiavellego – “Książę”. W tłumaczeniu brzmi ono: “Musicie bowiem wiedzieć, że są dwa sposoby walki… trzeba być lisem… i lwem”. Orientuje ono w tematyce poematu: dwu dostępnych
taktykach walki: “lisiej” – podstępnej, chytrej (tajne spiski) i “lwiej” – otwartej, bezpośredniej. Obór orientacji “lisiej” ma charakter wyboru etycznego i związany jest z zasadniczymi rozterkami moralnymi (chodziło nie tylko o metody działania, podstęp i kłamstwo, ale przede wszystkim o konieczność złamania przysięgi składanej na wierność carowi, który koronował się na króla Polski).
Dla ukrycia przed cenzurą carską politycznej aktualności utworu już w “Przedmowie” autor zapewnia czytelnika o zamierzchłej przeszłości opisanych wydarzeń. Rzeczywiście akcja dotyczy dziejów dawnej Litwy i jest opowieścią o losach tajemniczego mistrza krzyżackiego, Konrada Wallenroda. Nie jest to jednak, sugerowana podtytułem, powieść historyczna, w osobie tytułowego bohatera poeta skupił rysy kilku postaci (głównie dzieje autentycznego mistrza, przygodę rycerza Waltera von Stadion, który uprowadził córkę Kiejstuta i osiadł
w Moguncji, historię Litwina Alfa wychowanego na dworze krzyżackim).
Najważniejsza kwestia podjęta w utworze to dylematy moralne i tragizm postaci reprezentującej układ zbieżny z konfliktem etycznym
współczesnego autorowi społeczeństwa (zmagania moralne spiskowców polskich i rosyjskich lat dwudziestych). Wallenrod stanął przed zadaniem, które w imię miłości do ojczyzny wymagało od niego konieczności wybrania nieetycznych dróg działania:
- starcie racji władcy z racjami poddanego;
- przysięga na wierność a konieczność jej złamania;
- legalizm a nielegalność spisku.