Z religią mamy do czynienia codziennie; z jej formami i obrzędami na skale światową. Jest obszarem zjawisk, który obejmuje szeroki zakres, terminem wieloznacznym, wyrazem tego są trudności w sformułowaniu jednoznacznej definicji. W tym miejscu zastanowimy się nad tym, czym jest religia. Jest to złożone pojecie i przez różne osoby inaczej rozumiane i definiowane.
Pojęcie to związane jest z systemem wierzeń i praktyk, określających relację osoby do różnie pojmowanej sfery sacrum tj.: świętości i sfery boskiej. Manifestuje się ona w wymiarze doktrynalnym, a także w czynnościach religijnych i w sferze społeczno – organizacyjnej jak i w sferze duchowości indywidualnej. W tym ujęciu relacja jednostki do sacrum koncentruje się wokół poczucia świętości – chęci zbliżenia się do sacrum, poczucia lęku, czci czy dystansu wobec niego ( Religia,2007)
Tradycyjnie przyjmuje się że słowo „religia” wywodzi się od łacińskiego „religio” co oznacza związać, powiązać. Jedni badacze uważali, że termin „religio” odnosi się do uczucia żywionego przez osoby, które są świadome takiej potęgi i oddają jej cześć, inni natomiast twierdzili, że było ono używane do oznaczenia ponadludzkiej potęgi, która skłaniała osobę do unikania pewnych zachowań, by nie ponosić konsekwencji. Słowo „religio” odnosi się do „czegoś, co czyni ktoś, co głęboko odczuwa, co wpływa na jego wolę – wymuszając posłuszeństwo, grożąc katastrofą lub oferując nagrodę czy wiążąc kogoś ze społecznością”. (Smith 1963, s.20-22; za: D.M.Wulff 1999).
Przez innych „Religia” jest rozumiana jako zbiór prawd, nakazów, zakazów regulujących stosunek między człowiekiem i Bogiem. Jest właściwie pojęta wtedy, gdy przyjmujemy istnienie rzeczywistości naturalnej ( człowieka, świata ożywionego i nieożywionego) i nadnaturalnej (pozamaterialnej, transcendentnej – jakościowo przewyższającej rzeczywistość świata naturalnego).
Według Chlewińskiego religia nie jest tylko systemem wyobrażeń, jest ona rzeczywistą siłą, która działa na człowieka. To siła przerastająca człowieka, ale przez to jest potęgą podtrzymującą istotę ludzką przy życiu. Religia włącza osobę w grupy, jest dla niej oparciem w różnych sytuacjach niepewności, podtrzymuje człowieka w rozczarowaniach, niepowodzeniach, wiąże jednostkę również z celami o charakterze społecznym i wzmacnia morale ( Chlewiński,1982).
Bardzo dokładną definicję religii stworzył J. Galarowicz, która brzmi: „ Religia jest realną, konkretną i dynamiczną relacją między człowiekiem a Transcendencją (Sakrum, Bogiem); relacja ta jest najczęściej przez człowieka uświadamiana, co na ogół przejawia się w egzystencjalnym stosunku człowieka do Transcendencji (Sacrum, Boga), zwłaszcza w jego totalnym zaangażowaniu się; punktem kulminacyjnym religii jest zbawczy czyn Jezusa i nasze w nim współuczestnictwo, wyrażające się przede wszystkim w odpowiedzialności za siebie i drugiego człowieka” (1991,s.118).
Przez religijność rozumie się indywidualne, podmiotowe ustosunkowanie się człowieka wobec Boga i nadprzyrodzoności, czyli jak ja to osobiście przeżywam. To ustosunkowanie wyraża się w sferze pojęć i przekonań, uczuć oraz zachowań jednostki. Sprowadza się do subiektywnego odniesienia człowieka do rzeczywistości opisywanej i wyjaśnianej w religii. Jest strukturą złożoną z wielu elementów(sądy przekonania, przeżycia, stany emocjonalne, predyspozycje do zachowań, same zachowania). Elementy te są zapodmiotowione w człowieku i spolaryzowane do przedmiotu religii. Religijność nie stanowi struktury wyizolowanej z całokształtu życia psychicznego człowieka, jest czymś wkomponowanym, co konstytuuje osobowość człowieka, przenika ją. Zawiera w sobie odniesienie do transcendencji (Religijność, 2007). Prężyna ujmuje religijność pisząc iż jest to „postawa człowieka, w której wyraża on i realizuje swój stosunek do Boga” (Prężyna, 1971, str.1572)
Według Walesa religijność to „osobiste indywidualne, a jednocześnie pozytywne ustosunkowanie się człowieka do religii […] Religijnością jest, więc to wszystko, co człowiek przeżywa, doznaje, doświadcza, a także to wszystko, co w nim się dzieje, zachodzi, funkcjonuje w bezpośrednim związku z jego ustosunkowaniem się do Boga”( Walesa, 1982,.144)
Natomiast W. Gruehn podaje, iż „religijność” opiera się na poczuciu kontaktu z Bogiem i poczuciu Nadprzyrodzonego jako łączność z Nadziemskim Bytem. „Religijną nazywamy taką postawę duchową, która odnosi się do Boga; mówiąc inaczej, jeśli dusza ma jakąś łączność z Bogiem przewyższającym wszelkie stworzenie, jeśli Bóg nią kieruje” (Gruehn, 1966).
I. Szmyd (1979) proponuje dwa określenia religijności pierwsze z nich to: postawy wobec religii, tzn. emocjonalno – wartościujące i intelektualne odniesienie do tzw. przedmiotów religijnych: Boga, świętych, osób, sytuacji, zdarzeń religijnych oraz gotowość do zachowań religijnych, zjawiska psychiczne zachodzące pod wpływem oddziaływania przedmiotów religijnych; drugie to: wpływ religii na życie jednostki ludzkiej i na życie społeczne.
Bycie religijnym przeważnie jest zjawiskiem pozytywnym, gdyż poprzez religię wzbogacają się ludzkie uczucia, a także rozwija się sfera duchowa. Życie jednostki religijnej staje się bardziej uporządkowane poprzez podanie jej kontroli, ograniczeniom, które wynikają z religijnych nakazów i zakazów. Człowiek taki, gdy przestrzega prawa moralnego głoszonego przez religię, rozwija cnoty i spełniając dobre czyny, zwykle staje się wzorem dla innych ludzi (Kuczkowski, 1991)
Inną definicje proponuje E. Ciupak. według niego religijność to nie tylko system przekonań i sądów wartościujących, które dotyczą dogmatów wiary, ale także określona postawa wobec nich oraz wynikające z tego zachowanie.(1984).
Religijność według J. Szmyda oznacza także pewien aspekt życia psychicznego, obejmujący m.in.:
– Indywidualną świadomość religijną
– Subiektywne przeżycia (doznania, uczucia) religijne
– Motywację i nastawienia religijne
– Osobistą wiarę religijną
– Religijne określone formy ekspresji osobowości i działania jednostkowego (1979).
Religijność jest bardzo złożoną strukturą obejmującą wiele elementów m.in. sądy i przekonania dotyczące przedmiotu religijnego (nadprzyrodzoności) oraz przeżycia i doznania emocjonalne z nim związane jak również predyspozycje do określonych zachowań. Wyżej wymienione elementy są ze sobą powiązane i tworzą całość (Podstawowe zagadnienia psychologii religii,2006).
Każdy z nas w toku swojego życia nabywa postaw, wpływa na to wiele czynników, które napotykamy na swojej drodze życia np.: czynniki środowiskowe , doświadczenie, naśladownictwo. Tutaj opiszę postawę religijną, której przedmiotem jest katolicka doktryna religijna, kierunkiem – aprobata tej doktryny, zintegrowanie jej z innymi elementami struktury osobowości, a intensywnością jest siła tej integracji, stopień przenikania osobowości doktryną religijną.
Prężyna twierdzi, iż „nie ma jakichś specyficznych postaw religijnych. Struktura postawy religijnej i postawy psychologicznej w ogóle jest analogiczna. O religijnym charakterze postawy decyduje tylko religijna treść przedmiotu. Religijna więc będzie ta postawa, której przedmiot ze względu na swoją treść- przynależy do religii”( Prężyna, 1981, s.45).
Autor pisze także, iż postawa religijna to: „ względnie stałe pozytywne bądź negatywne ustosunkowanie się (intelektualne, emocjonalne i behawioralne) jednostki wobec nadprzyrodzoności” ( tamże, s. 45).
Postawa religijna według J. Szmyda to: „ względnie stałe, pozytywne lub negatywne ustosunkowanie (intelektualno-przekonaniowe, emocjonalno-motywacyjne i behawioralne) jednostki wobec nadprzyrodzoności”, „ przedmiotem postawy religijnej jest religia, w której można wyodrębnić trzy elementy: doktrynę, kult, instytucje (kościół)” (2002, s.337).
Prężyna twierdzi, iż dojrzała postawa religijna musi spełniać następujące elementy:
– powinna być dobrze zróżnicowana
– dynamiczna
– inspirująca konsekwentną moralność
– zintegrowana
-wszechstronna i kierowana rozumem
– nosząca charakter heurystyczny (Prężyna, 1973).
Bazylak przez postawę religijną rozumie „ odnoszenie się człowieka na linii przekonaniowo-poznawczej, efektywno-dążeniowej i behawioralnej do treści uważanych za religijne”. W świetle nauki katolickiej postawa religijna powinna być pewną dyspozycja w jakimś sensie różną od innych postaw, gdyż posiada w sobie znaczny obszar tajemnicy osobowości religijnej a także pole działań wyższych sił nadprzyrodzonych.
Na ogół wyróżnia się trzy komponenty postawy:
1) komponent poznawczo-przekonaniowy – jako wiedza, zespół poznań, wydawanie ocen . Daną rzecz uważa się za fałszywą czy prawidłową, pewną bądź niepewną.
2) komponent afektywno-dążeniowy jest to zespół uczuć, dążeń, które traktują przedmioty jako dobre lub złe, wartościowe, bądź antywartościowe
3) komponent behawioralny – działanie lub też nie działanie zewnętrzne, zachowanie się takie czy inne.
Mimo, iż komponenty te różnią się od siebie, nie funkcjonują odrębnie tworząc jedną całość.