Jednoznaczna odpowiedź na pytanie – co należy rozumieć przez hipotezę – jest trudna, ponieważ w literaturze daje się jej bardzo zróżnicowane określenia, albo częściej podaje się terminy równoważne, takie jak założenie, przypuszczenie, twierdzenie prawdopodobne itp.
Treścią hipotezy jest, podobnie jak i teorii naukowej związek powszechny i konieczny między dwoma czynnikami czy składnikami jakiegoś przebiegu lub też związek między dwoma procesami.. Różnica zaś zachodząca pomiędzy hipotezą roboczą a teorią leży w tym, że:
- teoria legitymuje się wyższym szczeblem prawdopodobieństwa, gdyż przez weryfikację stała się wartością obiektywną względną;
- teoria jest uogólnieniem wyższego rzędu, podczas gdy hipoteza robocza dotyczy związków jednostkowych, szczegółowych do zbadania; szereg zweryfikowanych hipotez roboczych daje teorię.
„Hipoteza jest to zakładanie stosunków powszechnych oraz koniecznych – tam, gdzie dane zmysłowe dostarczają bezpośredniej podstawy jedynie do zarejestrowania tego, że pewne zjawiska następowały po sobie w dotychczasowym doświadczeniu. Hipotezą jest przyjmowanie jakichś prawidłowości głębszych, bardziej istotnych w celu wyjaśnienia prawidłowości ujawnionych w doświadczeniu”. Innymi słowy hipoteza jest jak gdyby szkicem prawa naukowego.[1]
Ważny jest także określony kształt logiczny i gramatyczny hipotezy. Z punktu widzenia logiki hipoteza robocza jest twierdzeniem dobieranym jako racja do znanego następstwa, z punktu widzenia gramatyki przybiera zaś najczęściej kształt zdania warunkowego.[2]
Hipoteza robocza jest koniecznym i pierwszym elementem naukowego badania jakiegokolwiek wycinka rzeczywistości. Naukowe rozpoznawanie rzeczywistości podejmujemy bowiem po to, by wytłumaczyć źródła pojawiania się nowych zdarzeń lub powszechnie znane fakty jednostkowe jednoznacznie określić przez wskazanie ich pełnego uwarunkowania.
W drodze poznania zmysłowego nie można wykryć tego uwarunkowania i dlatego konieczna jest ingerencja umysłu ludzkiego, który poprzez tworzenie hipotez zdolny jest przeniknąć do istoty danego zdarzenia.[3]
Formułowanie hipotez jest rzeczą dość trudną z punktu widzenia ogólnej metodologii. Potocznie uważa się, że tworzenie hipotez wykracza poza ramy ścisłej metodologii, ponieważ u podstaw tego procesu leżą intuicja i inwencja.[4]
W każdej dyscyplinie naukowej hipoteza, twierdzenie czy pewnik są obecnie dziełem społecznym, są wynikiem naukowej refleksji licznego grona teoretyków.[5]
Jeżeli godzimy się na to, że hipotezą nie może być dowolne twierdzenie, lecz tylko takie, które spełnia szereg warunków, to jednocześnie musimy przyjąć fakt istnienia określonych podstaw metodologicznych ich tworzenia. Przede wszystkim po to, by hipoteza tłumaczyła w dostateczny sposób znane fakty, musi wynikać z tych faktów, które są bądź to jednostkowymi zdarzeniami zaobserwowanymi w ich realnym przebiegu, bądź uogólnieniami w postaci twierdzeń systemu nauki. Innymi słowy domagać się należy tego, by hipoteza cechowała się pośrednim lub bezpośrednim pochodzeniem empirycznym, a więc miała walor obiektywny. Możemy więc uznać, że hipoteza jest w pewnym sensie wnioskiem indukcyjnym i na gruncie logiki indukcyjnej szukać należy jej objaśnienia.
Jako hipoteza może być wzięte twierdzenie z nauki pomocniczej (np. dla dydaktyki twierdzenie psychologii) dla danej dyscypliny lub jej własne. Hipoteza robocza o takim pochodzeniu może oprzeć się kontrargumentom przyjętych twierdzeń danej dyscypliny naukowej i tym samym spełni ona warunek niesprzeczności.
Wielokrotnie dla sprecyzowania hipotezy i nadania jej postaci gotowej do weryfikacji formułuje się ją po przeprowadzeniu badań wstępnych, które nazywa się badaniami próbnymi. Badania próbne wraz z weryfikacją wewnętrzną przydają założeniu dostateczny stopień pewności, iż weryfikacja nie będzie trudem daremnym, chociaż w literaturze znajdujemy przykłady odkryć naukowych, których punktem wyjścia były hipotezy błędne.
Prawdopodobieństwo hipotezy wzrasta w miarę pomnażania się liczby faktów ją potwierdzających. Wielokrotnie jednak samo potwierdzenie, czyli weryfikacja pozytywna, nie jest w stanie badacza zadowolić, przez sam wybór faktów zgodnych z przypuszczeniem. Wszelka bowiem rzeczywistość, w tym szczególnie społeczna, jest wielce złożona i wielokierunkowo uwarunkowana. Dlatego też często odmienne stany czy układy dają bardzo podobne wyniki i stąd często posiadamy dwie hipotezy konkurencyjne lub nawet więcej. W takich przypadkach metodologia zaleca stosować sprawdzenie rozstrzygające.[6] Przy tego rodzaju sprawdzaniu prawdziwości przypuszczenia chodzi nie tylko o uzasadnienie, że jedna z proponowanych hipotez jest słuszna, ale również o wykazanie w dodatkowym badaniu, że drugie konkurencyjne założenie jest fałszywe. Taka weryfikacja negatywna ma doniosłe znaczenie metodologiczne i jest jeszcze jednym wzmacniającym dowodem słuszności hipotezy prawdziwej. Wyklucza się bowiem w ten sposób możliwość zaistnienia wypadku sprzecznego z udowadnianym twierdzeniem roboczym. W literaturze dość rzadko spotykamy się z takim przykładem, w którym badacz posługiwałby się experimentum cruris.
Funkcja i cechy dobrej hipotezy. Warunki poprawności hipotez
Skuteczne przeprowadzenie badań naukowych wymaga — oprócz sformułowania problemów badawczych — także wysunięcia hipotez roboczych. Stanowią one stwierdzenia, co do których istnieje pewne prawdopodobieństwo, że są właściwym rozwiązaniem sformułowanych poprzednio problemów badawczych.[7] Są one więc zawsze tylko założeniami badań, a nigdy końcowym ich rezultatem lub płynącym z nich wnioskiem. Inaczej można powiedzieć, że hipotezy są oczekiwanymi przez badacza wynikami planowanych badań. Tworzenie hipotez wymaga pewnych praktycznych doświadczeń badacza w interesujących go kwestiach.
Hipotezy wysuwamy wszędzie tam, gdzie pomagają w skutecznej organizacji badań naukowych. a rezygnujemy z nich, gdy nie mają one żadnego znaczenia dla właściwego ich ukierunkowania.
Hipotezą roboczą w ścisłym znaczeniu tego słowa jest jednak tylko takie twierdzenie (przypuszczenie), które spełnia ściśle określone warunki.
I tak: (w/g Brzezińskiego)
- Hipoteza musi być sprawdzalna;
- Hipoteza musi pozwalać na przewidywanie innych faktów niż pierwotnie zaobserwowane;
- Hipoteza musi być adekwatną odpowiedzią na problem;
- Hipoteza musi być najprostszą odpowiedzią;
- Hipoteza musi być tak sformułowana, aby łatwo można ją było przyjąć lub odrzucić;
- Hipoteza nie powinna stanowić zbyt szerokiej generalizacji;
- Hipoteza powinna wskazywać kierunek zależności;
- Hipoteza powinna mówić o istnieniu zależności, a nie o jej braku;[8]
Inne wymagania, jakie stawia się poprawnie sformułowanym hipotezom roboczym, sugerują m. in. konieczność wyrażania ich w możliwie prostych słowach i wiązania z nimi takich treści, które dałyby się sprawdzić w rozsądnych granicach czasowych. Zwraca się również uwagę na to, aby hipotezy dotyczyły istotnych dla danej nauki zdarzeń i miały moc teoriotwórczą. Innymi słowy, zwraca się baczną uwagę na jej funkcję poznawczą.[9]
Pełniąc tę funkcję staje się ona ważnym narzędziem inwencji twórczej i istotnym elementem postępu naukowego. Umożliwia nowe i szersze widzenie obserwowalnych faktów i zdarzeń. Kierunkuje także wyniki badacza. Jest środkiem naprowadzającym badacza na nowe obserwacje czy eksperymenty.
Te funkcje spełnia jedynie ta hipoteza, robocza, która pozostaje w zgodzie z wszystkimi wymienionymi wyżej warunkami. Nieprzestrzeganie ich dyskwalifikuje ją metodologicznie, ponieważ utrudnia lub uniemożliwia naukowe jej zweryfikowanie.
Zadania hipotezy, tak jak wszelkiej syntezy w każdym działaniu, polegają na tym, by z różnych elementów zbudować całość, włączyć wszystkie potrzebne, odsunąć od udziału wszystko, co zbędne, w zbiorze elementów zaprowadzić określony porządek czasowy i przestrzenny, należycie zróżnicować funkcje elementów, ustanowić między nimi system zależności.[10]
Rozwój nauki polega na weryfikacji różnorodnych twierdzeń. W naukach empirycznych dokonuje się tego przez badanie rzeczywistości- zestawianie teoretycznych postulatów z realnymi faktami. Często mówi się o weryfikacji hipotez.
Etap ten nazywany jest przez W. Zaczyńskiego etapem rozumowania.[11] Cechą znamienną tego etapu jest to, że stanowi on wstępną , czysto rozumową weryfikację hipotezy. Etap ten nazywany jest również weryfikacją wewnętrzną, to znaczy etapem szukania zgodności przewidywanych skutków z już znanymi i stwierdzonymi faktami nauki. Owe fakty, z którymi uzgadniamy nasze przewidywania , mogą być nam znane z własnego doświadczenia, bądź też z literatury naukowej.[12] W badaniach zdarzają się tak proste hipotezy i następstwa ich tak oczywiste, że sama obserwacja odpowiedniego wycinka rzeczywistości podaje wystarczające dowody jej słuszności. Znacznie jednak więcej jest hipotez, które muszą podlegać sprawdzeniu przez specjalnie pomyślane badania. Pamiętać przy tym trzeba, że sugestywność i logiczna poprawność przewidywań nie jest dowodem prawdziwości założenia. Dowodem na prawdziwość hipotezy może być tylko i wyłącznie zgodność przewidywanych następstw z doświadczeniem i szeroką praktyką.
Kolejny etap weryfikacji hipotez nazywany jest etapem weryfikacji zewnętrznej. Chodzi w nim o konfrontowanie przewidywań, przypuszczeń z rzeczywistym przebiegiem interesujących w danym, konkretnym badaniu zdarzeń.[13]
Weryfikacja zewnętrzna hipotezy jest badaniem sugerowanego przez nią wycinka rzeczywistości i konfrontowaniem uzyskiwanych rezultatów badania z przewidywaniami wynikającymi z założenia roboczego. Sprawdzanie słuszności hipotezy jest czynnością złożoną. W tym celu powinien zostać sporządzony plan badań będący szczegółowym rozwinięciem badanej hipotezy.
Zawartość treściowa takiego planu przedstawia się następująco:
- Bliższe określenie osób do badania ( np. liczba osób z podziałem na wiek, płeć czy reprezentowany poziom intelektualny);
- Ustalenie koniecznego czasu (chronometraż badań);
- Zdefiniowanie i scharakteryzowanie tych zjawisk, które mają być przedmiotem badań;
- Wybór i opis metod badania (dokonanie wyboru z punktu widzenia najwyższej celowości i użyteczności metody);
Praca dyplomowa, którą piszę zajmuje się badaniem świadomości ekologicznej dzieci i młodzieży. Problem główny mojej pracy ma postać następującego pytania:
Jaki jest poziom świadomości ekologicznej badanej młodzieży?
Z problemu badawczego i pytań szczegółowych wysunęłam hipotezy badawcze:
Hipoteza główna w mojej pracy brzmi:
Czynniki tkwiące w środowisku i rodzinie w znacznym stopniu warunkują poziom świadomości ekologicznej młodzieży
Z głównego założenia teoretycznego wynika szereg przypuszczeń, które wyrażają stosunek między wybranymi składnikami edukacji ekologicznej, a świadomością ekologiczną dzieci i młodzieży.
Przyjęłam hipotetycznie, że :
- Ochrona środowiska jest obowiązkiem każdego, zatem konieczna jest edukacja w tym zakresie;
- Dom rodzinny jest miejscem wszelkich działań edukacyjnych, w tym i proekologicznych;
- Doskonalenie i poszukiwanie nowych metod, technik i form edukacji ekologicznej jest zadaniem priorytetowym w szkolnictwie;
- Dowodem zainteresowania tematyką środowiska w szkołach jest działalność licznych kół zainteresowań, takich jak: koła ekologiczne, Liga Ochrony Przyrody, koła miłośników przyrody, kluby;
- Niezwykle ważne jest rozwijanie i wspieranie pozaszkolnych form edukacji ekologicznej;
- Liczne programy edukacyjne spełniają swoją rolę i przyczyniają się do podniesienia świadomości ekologicznej, głównie wśród dzieci i młodzieży;
- Krzewienie wiedzy ekologicznej poprzez udział w konkursach, happeningach, rajdach i akcjach podnosi świadomość ekologiczną;
- Rozpowszechnianie materiałów dydaktycznych związanych ze środowiskiem ma wpływ na poziom świadomości ekologicznej;
- Media mają ogromny wpływ na poziom wiedzy młodzieży i całego społeczeństwa o stanie środowiska naturalnego;
- Istnieje ścisła współzależność między stanem wiedzy młodzieży a sposobem ukazywania problemów ekologicznych w szkołach i mediach;
Dysponując tak wypracowanymi hipotezami przystąpiłam do ich weryfikacji, a więc „sprawdzenia poprawności w badaniach empirycznych”.[14]
Hipoteza jest stwierdzeniem, co do którego istnieje prawdopodobieństwo, że stanowić ono będzie prawdziwe rozwiązanie podstawowych problemów;
- Powinna być przypuszczeniem wysoce prawdopodobnym, mającym swe uzasadnienie w dotychczasowym dorobku naukowym;
- Powinna być wnioskiem z dotychczasowych obserwacji i doświadczeń badacza;
- Hipoteza spełnia funkcję planowania i ukierunkowania badań, powinna także sugerować nowe obserwacje.
- Hipoteza badawcza powinna być tak sformułowana, aby była łatwa do zweryfikowania.
- Powinna być empirycznie sprawdzalna;
- Zazwyczaj hipoteza badawcza jest sformułowana w postaci zdań twierdzących;
- Powinna być twierdzeniem wyrażonym jednoznacznie i w sposób możliwie szczegółowy;
- Hipoteza powinna wyrażać związek w zasadzie tylko pomiędzy dającymi się zbadać faktami, zdarzeniami, ludźmi (zmiennymi);[15]
- Brzeziński J., Metodologia badań psychologicznych, Warszawa 1999.
- Dutkiewicz W. , Podstawy metodologii badań, Kielce 2000.
- Gordon T., O czynnej roli intelektu, Warszawa 1984.
- Kotarbiński T., Elementy teorii poznania, logiki formalnej i metodologii nauk, Wrocław –Warszawa -Kraków 1961.
- Łobocki M., Metody badań pedagogicznych, Warszawa 1978.
- Zaczyński , Praca badawcza nauczyciela, Warszawa 1976.
[1] W. Zaczyński, Praca badawcza nauczyciela, Warszawa 1976, s. 54.
[2] T. Kotarbiński, Elementy teorii poznania, logiki formalnej i metodologii nauk, Wrocław -Warszawa-Kraków 1961, s. 273.
[3] M. Łobocki, Metody badań pedagogicznych, Warszawa 1978, s.73.
[4] W. Zaczyński, Praca badawcza nauczyciela, op. cit. s. 59.
[5] W. Zaczyński, Praca badawcza nauczyciela, op. cit. s. 61.
[6] Sprawdzanie rozstrzygające nazywane jest w metodologii experimentum cruris.
[7] W. Zaczyński, Praca badawcza nauczyciela, op. cit. s. 62.
[8] J. Brzeziński, Metodologia badań psychologicznych, Warszawa 1999, s. 42.
[9] Tamże, s.48.
[10] M. Łobocki, Metody badań pedagogicznych, op. cit. s. 84.
[11] W. Zaczyński, Praca badawcza nauczyciela, op.cit. s. 24.
[12] Tamże, s. 25.
[13] Tamże, s. 27.
[14] Dutkiewicz W. , Podstawy metodologii badań, Kielce 2000, s. 39.
[15] M. Łobocki , Metodologia badań pedagogicznych, Warszawa 1982, s. 51.
A.W.