Powstanie Styczniowe to największy dziewiętnastowieczny zryw narodowowyzwoleńczy. Rozpoczęło się 22 stycznia 1863 roku i skierowane było przeciwko rosyjskiemu zaborcy. Zakończyło się jesienią 1864. Polacy ponieśli klęskę militarną, ale w społeczeństwie umocniła się świadomość narodową. Powstanie pochłonęło kilkadziesiąt tysięcy ofiar. W ramach represji prawie 35 tysięcy Polaków trafiło na Syberię, ziemię nieprzyjazną ludziom (ze względu na warunki), gdzie władze carskie, później komunistyczne – tworzyły obozy pracy przymusowej. Więźniowie trafili głównie na katorgę, czyli do morderczej pracy w kopalniach oraz przy budowie dróg. Część osób, w ramach przesiedlenia – rozpoczęło życie w tamtym miejscu.
Różnie toczyły się losy zesłańców, część z nich nigdy nie zrezygnowała z walki, dlatego wywołali powstanie zabajkalskie w czerwcu 1866 w Kułtuk, traktowane jako ostatnia bitwa styczniowego postania poza granicami kraju. Inicjatorami buntu byli zesłańczy (około 700 osób), pracujący przy budowie bajkalskiej drogi obwodowej. Wśród powstańców byli m.in. N. Celiński, K. Arcimowicz, L. Eliaszewicz, W. Kotkowski, J. Rejner, G. Szaramowicz i E. Wroński. Prawie wszyscy zostali wkrótce ujęci i w Irkucku i skazani na śmierć.
Niektórzy z zesłańców wybrali pozytywistyczny model działania, dlatego dziś czytamy o nich w podręcznikach jako badaczach Syberii. Najbardziej znani to:
- Czekanowski Aleksander Piotr (1833 – 1876), polski podróżnik i geolog, badacz Syberii Środkowej, prowadził badania geologiczne i geograficzne w okolicach Bajkału, Mongolii i nad Morzem Arktycznym, badał zasięgi zlodowacenia, w uznaniu zasług góry we wschodniej Syberii nazwano jego nazwiskiem.
- Czerski Jan (1845- 1892), geolog, paleontolog, przyrodnik i badacz Syberii, twórca pierwszej mapy geologicznej Bajkału, zmarł tragicznie, jego nazwiskiem nazwano pasmo gór wschodniej Syberii i nad Bajkałem.
- Dybowski Benedykt (1833-1930), przyrodnik, podróżnik, odkrywca, lekarz, działacz humanitarny, badacz Bajkału, Dalekiego Wschodu i Kamczatki, opisał kilkaset gatunków mało znanych zwierząt, blisko sto gatunków odkrył (np. jeleń nazwany jego nazwiskiem), uważa się go za twórcą limnologii, czyli nauki o śródlądowych zbiornikach wodnych.
- Piłsudski Bronisław (1866-1918), etnograf, badał ludy (Ajnów) i kulturę Dalekiego Wschodu, prowadził badania klimatyczne, etnograficzne i antropologiczne, stworzył słownik językowy mieszkańców wyspy Sachalin, brat Józefa, Adama, Jana i Kazimierza.
- Sieroszewski Wacław (1858- 1945), pisarz, podróżnik, badacz, etnograf Syberii i działacz niepodległościowy, prowadził badania etnograficzne na terenie Jakucji, nad jeziorem Bajkał.
Ciekawostka:
- Nazwiska Aleksandra Piotra Czekanowskiego, Benedykta Dybowskiego i Jana Czerskiego znalazły się w I tomie (rozdział VIII) powieści Bolesława Prusa „Lalka”.
- Wymienieni badacze docenili w utworze pracę naukową Stanisława Wokulskiego na Syberii.