Podstawowe założenia programowe pozytywistów to:
- Nowy wzór patriotyzmu, propagujący pracę zamiast walki zbrojnej, dążenie do stworzenia potęgi kulturalnej, ekonomicznej i społecznej ojczyzny. Hasło mieszczące się w obrębie pracy organicznej.
- Praca organiczna – ideologia społeczna polskich pozytywistów, porównanie społeczeństwa do organizmu, konieczność współpracy wszystkich grup społecznych celem wszechstronnego rozwoju kraju najbardziej charakterystyczne postulaty to solidarność społeczna, rozwój przedsiębiorczości, handlu, modernizacja rolnictwa, urbanizacja, industrializacja.
- Praca u podstaw, popularyzacja oświaty w najbiedniejszych warstwach społecznych, propagowanie filantropii i pomocy innym, podniesienie poziomu życia ubogich, postulaty tworzenia wiejskich bibliotek, szkół, ochronek dla dzieci, szpitali, pomoc ludziom z nizin społecznych, pobudzanie ludu do aktywności. Modelowym bohaterem pozytywistów stał się człowiek tworzący samego siebie, ktoś kto wszystko zawdzięcza sobie i swojej pracy.
- Emancypacja kobiet, postulat zrównania praw kobiet i mężczyzn, stworzenie kobietom szans na samodzielne utrzymanie się, prawo do edukacji, kończenia szkół wyższych, nauki rzeczy użytecznych a nie salonowego życia.
- Tolerancja, potępianie antysemityzmu, propagowanie szacunku dla innych narodowości i inności, asymilacja Żydów, prawo do odrębności narodowej i kulturowej, polscy pozytywiści kładli nacisk na przyciąganie Żydów do kultury polskiej, co jednak w kraju pod zaborami nie było oczywiste, bo bardziej atrakcyjna była asymilacja do kultury niemieckiej czy rosyjskiej.
- Kult pracy, wiedzy i nauki, scjentyzm, zaufanie do nauki opartej na rozumie i doświadczeniu, przede wszystkim nauk przyrodniczych, uważanych za źródło niezawodnej wiedzy, specyfiką polskiego scjentyzmu był wielki rozwój nauk humanistycznych, mniej kosztownych niż przyrodnicze i blisko związanych z historia narodu.