Literatura stawiała sobie za cel służbę społeczeństwu, kształtowanie opinii o przeszłości i pomoc w tworzeniu planów na przyszłość, wskazywanie wzorców zachowań.
Głównym nurtem epoki stał się realizm, charakteryzujący się:
- iluzją rzeczywistości, polegającą na przedstawianiu świata podobnego do rzeczywistego,
- zasadą typowości, wskazywanie reprezentatywnych zjawisk, sytuacji, wydarzeń, postaci,
- obiektywizm, bogactwo szczegółów,
- prosty język, zbliżony do języka potocznego,
- przedstawianie jednostki jako elementu całego społeczeństwa (organizmu),
- ilustracja całego społeczeństwa,
- dydaktyczna (krytyczna, satyryczna) wymowa utworu.
Zachwyt naukami przyrodniczymi zrodził naturalizm, charakteryzujący się:
- wierną dokumentacją rzeczywistości,
- wprowadzeniem drastycznych obrazów tematów, opisów,
- pesymistyczną koncepcją człowieka,
- kreacją bohatera pochodzącego z najniższych warstw społecznych,
- ilustracją świata wielkomiejskiego, często jako siedliska zła,
- pesymistyczną koncepcją świata z problematyką rodzącą kryzysy,
- językiem potocznym, gwarą, żargonem.
Pozytywizm wprowadził koncepcję pisarza, który jest zarazem badaczem i uczonym, socjologiem, psychologiem, człowiekiem wykształconym, a jego twórczość to nie wynik natchnienia, weny czy talentu, ale solidnej wiedzy, znajomości materiału i umiejętności jego dokumentowania i selekcji.
Literatura podejmowała problemy i tematy bliskie społeczeństwu, opisywała dylematy społeczne, pewne reguły funkcjonujące w społeczeństwie i rządzące nim, kreowała jednocześnie nowy typ bohatera i ukazywała środowiska, które dotychczas literatura pomijała.
Wprowadziła nowy typ języka środowiskowego, np. gwarę.
Rozwinęły się gatunki epickie:
- powieści (istotne miejsce zajmowała powieść historyczna)
- opowiadania,
- nowele,
- formy publicystyczne.
____________________________________________________________________________________________
Niestety, pozytywizm wprowadził pewien zastój twórczości lirycznej, bowiem dydaktyzm i propaganda nie pasują jakoby do poezji. M. Konopnicka zgrabnie przedstawiała problematykę społeczną nie tylko w prozie, ale też w poezji, no. „Rocie”.
Znaczące miejsce w poezji tej epoki zdobył Adam Asnyk, który nawiązywał do wartości pozytywistycznych , np. w manifeście „Do młodych”, „Daremne żale”. Pisał również o miłości, pięknie tatrzańskiej przyrody i filozofii, np. „Nad głębiami”.
_____________________________________________________________________________________________
Wybitni twórcy pozytywizmu:
- Eliza Orzeszkowa („Nad Niemnem”),
- Bolesław Prus („Lalka”, „Kamizelka”),
- Henryk Sienkiewicz („Krzyżacy”, „Ogniem i mieczem”, „Potop”, „Pan Wołodyjowski”, „Quo vadis”, „Latarnik”, „Rodzina Połanieckich”).
.