Powtórka z polskiego

Zagadnienia z nauki o języku i ortografii dla kl. 5:
Uczeń na sprawdzianie zna, umie, rozumie i potrafi:
– czytać ze zrozumieniem, wyszukiwać w tekście informacje i cytować,
– odróżniać prawdę od fałszu i wyciągać wnioski,
– pojęcia: wypowiedzenie (zdanie i równoważnik zdania), intencje wypowiedzeń, części zdania (podmiot: gramatyczny, szeregowy, towarzyszący, orzeczenie czasownikowe, przydawka, dopełnienie, okolicznik: miejsca, czasu i sposobu), zdanie pojedyncze (rozwinięte i nierozwinięte), zdanie złożone współrzędnie( łączne, rozłączne, przeciwstawne, wynikowe), zdania składowe w zdaniu złożonym, związki (zgody, rządu i przynależności),
– zasady ortograficzne: poprawna pisownia wyrazów z rz, ż, ó, u, ch, h, przeczenia nie z różnymi częściami mowy oraz wielką i małą literą.

Cytat

Dosłowne przytoczenie cudzych słów.

Zdanie

Zbiór wyrazów logicznie i gramatycznie ułożonych, zawiera orzeczenie, czyli czasownik w formie osobowej.

Równoważnik zdania

Wyraz lub ciąg wyrazów, nie tworzący zdania, ponieważ nie zawiera orzeczenia, oddający jednak tę samą treść co zdanie.

Piękna pogoda(równoważnik zdania).
Jest piękna pogoda (zdanie z orzeczeniem).

Kto tam?(równoważnik zdania).
Kto puka?(zdanie z orzeczeniem).

Intencje wypowiedzeń

Mówimy zawsze w jakimś celu, np.

pytamy o coś – Która godzina? (zdanie pytające)
informujemy o czymś – Mieszkam w Warszawie. (zdanie oznajmujące)
wydajemy polecenie – Posprzątaj pokój! (zdanie rozkazujące)
obiecujemy coś – Jutro pojedziemy na wycieczkę. (zdanie oznajmujące)
odmawiamy czegoś – Dziękuję, nie będę tego jadł. (zdanie oznajmujące)
potwierdzamy coś – Tak, poprawiłem sprawdzian na piątkę. (zdanie oznajmujące)
przepraszamy za coś – Przepraszam za spóźnienie. (zdanie oznajmujące)
wyrażamy zwątpienie – Nie sądzę, by ci się to udało. (zdanie oznajmujące)
wyrażamy współczucie – Przykro mi, że cierpisz. (zdanie oznajmujące)
zachęcamy kogoś, do czegoś – Polecam ci ten film. (zdanie oznajmujące).
odpowiadamy komuś – Tak, zrozumiałem to polecenie. (zdanie oznajmujące)
wyrażamy zniechęcenie – Nie warto uczyć się na ten sprawdzian z techniki (zdanie oznajmujące)

Podmiot

Część zdania, która w zdaniu oznacza wykonawcę czynność, o której informuje orzeczenie

Gramatyczny

Najczęściej spotykany, wyrażony w mianowniku (kto? co?);

Uczniowie siedzieli w klasie.
Ciągle padał
Bolała mnie głowa.
Karolina jedzie rowerem.

Szeregowy (zbiorowy)

Składa się z grupy wyrazów występujących w stosunku współrzędnym (wszystkie sobie są równe), są one oddzielone spójnikiem „i” lub przecinkiem

Lwy, tygrysy i pantery żyją w Afryce.

Basia, Julka i Maja pojechały na obóz.
Jabłka, pomarańcze i banany leżą na półmisku.

Towarzyszący

W roli podmiotu występują dwa wyrazy, z których jeden jest w mianowniku, a drugi w narzędniku

Julka z Marcelą grają w piłkę.
Mama z tatą poszli na zakupy.
Nauczycielka z uczniami sprząta szkolne boisko.

Orzeczenie czasownikowe

Orzeczenie, wyrażone pojedynczym wyrazem, który jest osobową formą czasownika, nazywane jest także orzeczeniem prostym

Gosia je
Bartek odrabia
Pani zapowiada
Zuzia ćwiczy na skakance.

Przydawka

Część zdania określająca rzeczownik lub zaimek rzeczowny, może być wyrażona różnymi częściami mowy, najczęściej jednak jest to przymiotnik.

Pytamy o przydawkę:

jaki? jaka? jakie?
który? która? które?
czyj? czyja? czyje?
ile? czego? z czego?

Przykłady:

Spodnie z bawełny leżą na półce.
Interesująca książka zachęca do czytania.
Pierwszy zawodnik dotarł do mety.
Moja siostra ma nowy rower.

Dopełnienie

Część zdania, która określa czasownik, jest niejako jego uzupełnieniem, wyrażone może być wyrażone rzeczownikiem, zaimkiem rzeczownym, wyrażeniem przymiotnikowym, przymiotnikiem lub przysłówkiem

Pytamy o dopełnienie pytaniami ich przypadków zależnych (oprócz mianownika). :

kogo? czego?,
komu? czemu?,
kogo? co?,
z kim? z czym?,
o kim? o czym?

Przykłady:

Kot pije wodę.
Dziecko dało mamie
Dziadek jedzie ciężarówką.
Sportowiec osiąga doskonałe wyniki.

Okolicznik

Część zdania, określa czasownik, informuje o okolicznościach czynności, wskazując różne okoliczności, może być wyrażony rzeczownikiem, zaimkiem rzeczownym, wyrażeniem przyimkowym, przysłówkiem, imiesłowem przysłówkowym.

Wyróżniamy następujące okoliczniki:

Miejsca (gdzie? dokąd? skąd? którędy?), np.

Pochodzę z Kielc.
Wróciłam stamtąd.

Czasu (kiedy? odkąd? dokąd? jak długo?), np.

Wczoraj padał deszcz.
Słońce świeci od rana.

Sposobu (jak? w jaki sposób?), np.

Wykonałem tę pracę szybko.
Nauczyłem się wiersza na pamięć.

Zdanie pojedyncze (rozwinięte i nierozwinięte)

Zdanie, które zawiera tylko jedno orzeczenie. Zdania pojedyncze dzielimy na rozwinięte i nierozwinięte.

Przykłady:

Uczeń czyta.
Mały uczeń czyta elementarz.

Babcia haftuje.
Moja babcia haftuje serwetkę.

Pani czyta.
Nasza pani czyta książkę.

Zdanie złożone współrzędnie ( łączne, rozłączne, przeciwstawne, wynikowe)

Związek współrzędny między zdaniami składowymi w zdaniu złożonym polega na tym, że żadne ze zdań składowych nie określa drugiego, lecz uzupełniają się wzajemnie.

Zdanie złożone współrzędnie składa się ze zdań składowych współrzędnych, np. W południe jest bardzo ciepło, ale wieczorem pada deszcz.

RODZAJE ZDAŃ WSPÓŁRZĘDNIE ZŁOŻONYCH

Rodzaje zdań

Przykłady

ŁĄCZNE

(łączność w czasie lub przestrzeni)

1. Wyszedłem wcześnie z domu i przybyłem na dworzec pół godziny przed odjazdem pociągu.

2. Z jednej strony boiska odbywał się rzut młotem, z drugiej biegacze przygotowywali się do sprintu.

PRZECIWSTAWNE

(treści zdań współrzędnych przeciwstawiają się sobie)

1. Miłe złego początki, lecz koniec żałosny.

2. Wyszedłem wcześniej z domu, ale spóźniłem się do szkoły.

ROZŁĄCZNE

(treści zdań składowych wykluczają się wzajemnie)

1. Deszcz to ustawał na chwilę, to znów zaczynał padać.

2. Wieczorem spotkam się z przyjaciółmi, albo pójdę do kina.

WYNIKOWE

(treść drugiego zdania wynika z treści zdania pierwszego)

1. Chmurzy się, będzie deszcz.

2. Śnieg padał cały tydzień, więc drogi były trudne do pokonania.

Zdanie złożone, zdania składowe w zdaniu złożonym

Zdanie złożone zawiera dwa lub więcej orzeczeń (tyle ile zdań składowych). Może się składać z wielu zdań składowych.

Rozróżnia się zdania złożone jednokrotnie (2 orzeczenia) i wielokrotnie (3 i więcej.

W skład zdania złożonego mogą wchodzić same zdania i ich równoważniki, bądź same równoważniki.

Każdą z części zdania złożonego, która ma swoje orzeczenie, nazywamy zdaniem składowym.

Rozróżnia się zdania:

złożone współrzędnie
złożone podrzędnie.

Zdania składowe w obrębie zdania złożonego mogą być wobec siebie równorzędne (wówczas są to zdania współrzędne) albo nierównorzędne.

Jeśli mamy do czynienia z nierównorzędnymi zdaniami to wówczas jedno zdanie jest nadrzędne, inne zaś podrzędne.

Bywa tak, że zdań składowych jest wiele, a układ zależności między nimi – bardziej skomplikowany.

Zdanie złożone może być na przykład zbudowane z dwóch zdań, które są względem siebie współrzędne i mają kilka zdań sobie podrzędnych.

Przykłady:

Usiadł (dlaczego?), bo był zmęczony.
Wiem (co?), że nic nie wiem.
Lubię książki (jakie?), które mają dynamiczną akcję.
Powiedział (co?), że jutro będzie klasówka.
Jestem taki (jaka jestem?), że wszyscy mnie lubią.

Związki (zgody, rządu i przynależności)

Związek zgody – wyraz podrzędny (określający) ma formę liczby, rodzaju i przypadka dostosowane do formy wyrazu nadrzędnego (określanego).

W skład związku zgody wchodzi jako wyraz nadrzędny zawsze rzeczownik.

Wyrazami podrzędnymi mogą być:

przymiotniki (dobry człowiek),
zaimki przymiotne (moje dziecko),
liczebniki porządkowe (trzecie krzesło),
liczebniki główne od jednego do czterech (trzy córki),
imiesłowy przymiotnikowe (obcięty konar).

W związkach zgody występuje też rzeczownik jako określenie, np. rzeka Wisła, król Łokietek, miasto Kielce.

Związek zgody istnieje również między podmiotem a orzeczeniem.

Związek rządu – w tym związku wyraz nadrzędny ma jako określenie rzeczownik w ściśle oznaczonym przypadku.

W związku rządu łączą się:

rzeczownik i zaimek rzeczowny z czasownikiem, np. idę (z kim?) z mamą, czytam (co?) gazetę,
rzeczownik z rzeczownikiem w dopełniaczu, np. kopalnia (czego?) soli, kilogram (czego?) cukru.

Związek przynależności – wyraz podrzędny nie ma formalnych cech przynależności od wyrazu nadrzędnego.

Związek ten zachodzi przede wszystkim między orzeczeniem zdania a okolicznikami.

Przykłady:

mówił, bawiąc się zeszytem,
leciał wysoko.

Przeczenia nie z różnymi częściami mowy

„Nie” to partykuła, nieodmienna część mowy, używana jako zaprzeczenia, którą piszemy ją łącznie lub osobno z różnymi częściami mowy.

Partykułę „nie” piszemy razem:

Z rzeczownikami – np. niepogoda, niecierpliwość, niesportowiec, niepodejmowanie.

ZAPAMIĘTAJ: Z nazwami własnymi „nie” zapisujemy z łącznikiem, np. nie-Europejczyk, nie-Soplicowie

Z przymiotnikami w stopniu równym, np. niezły, niedobry, nieludzki, nieczynny, niepolski.

Z przysłówkami odprzymiotnikowymi w stopniu równym, np. niezależnie, niezdecydowanie.

Partykułę „nie” piszemy oddzielnie:

Z czasownikami w bezokoliczniku, osobowej formie, nieosobowej formie, a także w postaci imiesłowu przysłówkowego: współczesnego (-ąc), uprzedniego (-łszy, -wszy) i biernego (-no, -to),np. nie zamówił, nie zaproponowaliśmy, nie potrafiono, nie poszedłszy, nie oddawszy, nie czyniąc, nie umyto.

Z liczebnikami, nie dwa, nie drugi, nie ośmioro, nie podwójny.

ALE: niejeden (w znaczeniu wielu, niejeden przyjaciel, lub nie jeden, ale dwóch przyjaciół mnie zobaczyło); niewielu, niewiele.

Z zaimkami, nie ty, nie mój, nie wszyscy, nie każdy, nie tyle.

ALE: nieco, niecoś, niektórzy, niektóry, niejaki = pewien, nieswój = niezdrów.

Z przysłówkami, nie bardzo, nie dziś, nie zawsze, nie inaczej.

ALE: niezbyt, nieraz (często), niebawem, niekiedy (czasem), niespełna, niemal lub nieomal, nieopodal.

Z przymiotnikami i przysłówkami w stopniu wyższym i najwyższym, np. nie gorszy, nie najgorszy, nie najostrzejszy, nie najwyższy.

Z wyrażeniami przyimkowymi, np. nie od razu, nie bez winy, nie za krótko, nie za głośno. ALE niezadługo (wkrótce).

Poprawna pisownia wyrazów z rz, ż, ó, u, ch, h

„Rz” piszemy, gdy:

w wyrazach wymienia się na „r”,
Rz piszemy w zakończeniach wyrazów: -arz, -erz (mierz mistrz)
Rz piszemy po spółgłoskach: b, p, d, t, g, k, ch, j, w,

Wyjątki:

wyrazy: bukszpan, gżegżółka, kształt, kszyk (nazwa ptaka), piegża (nazwa ptaka), pszczoła, Pszczyna, pszenica, pszenżyto,

w przymiotnikach zakończonych na: – szy, – ejszy, np.: lepszy, nowszy, najlepszy, najnowszy, ładniejszy, mocniejszy, najładniejszy, najmocniejszy.

„Ż” piszemy, gdy:

wymienia się w innych formach tego samego wyrazu lub w innych wyrazach na: g, dz, h, z, ź, s
Ż piszemy w wyrazach zakończonych na: -aż, -eż
Ż piszemy po literach: l, ł, r, n,

„U” piszemy:

w zakończeniach rzeczowników: un, unek, uchna, uszka, uszek, uch, us, usia
U piszemy w czasownikach zakończonych na: uj ujesz uje
piszemy w czasownikach typu: czuć, kuć, kłuć, pruć, snuć, np.: czuje, kuję, kłuję, pruję, snuję.

„Ó” piszemy, gdy:

wymienia się w innych formach tego samego wyrazu lub w innych wyrazach na: o, e, a
Ó piszemy w wyrazach zakończonych na: -ów
Ó piszemy w wyrazach zakończonych na: -ówka

Wyjątki: skuwka, wsuwka, zasuwka.

Ó piszemy w wyrazach zakończonych na: -ówna
Ó piszemy na początku wyrazów: ósemka, ósmy, ów, ówczesny, ówcześnie, ówdzie.

„Ch” piszemy, gdy:

wymienia się w innych formach tego samego wyrazu lub w innych wyrazach na: sz
Ch piszemy po literze s np.: schab, schody, wschód.
Ch piszemy na końcu wyrazów, np.: na drogach, orzech, zuch.

Wyjątki: druh, Boh (nazwa rzeki).

„H” piszemy, gdy:

wymienia się w innych formach tego samego wyrazu lub w innych wyrazach na: g, ż, z, dz

Pisownia wielką i małą literą

Małą literą piszemy:

Wszelkie rzeczowniki pospolite: kot, człowiek, kanapa, obraz, biurko
Nazwy dni tygodnia, nazwy miesięcy i okresów kalendarzowych: poniedziałek, sobota, czwartek, lipiec, miesiąc, kwartał, półrocze, rok, wiek, post, adwent.

Wyjątek: Wielki Piątek, Wielka Sobota, Wielki Tydzień

Nazwy obrzędów, zwyczajów i nazwy tańców: andrzejki, mikołajki, dyngus, zaręczyny, oczepiny, walentynki, polka, kujawiak, oberek.
Nazwy epok literackich, prądów kulturalnych, gatunków literackich i muzycznych: antyk, romantyzm, futuryzm, modernizm, epos, ballada, preludium, sonata, bolero
Nazwy mieszkańców miast, osiedli, regionów i wsi: warszawianka, wrocławianin, lublinianin, poznaniak, lipczanka (mieszkanka wsi Lipce)
Nazwy okręgów administracyjnych: województwo podlaskie, powiat sieradzki
Nazwy strony świata i pojęć geograficznych: północ, południe, wschód, południowy zachód, biegun, przylądek, zatoka
Przymiotniki utworzone od nazw geograficznych azjatycki, norweski, tatrzańskie (pejzaże), skandynawskie (kraje), (obyczaje) kaszubskie
Nazwy wydarzeń historycznych: nwojna stuletnia, kongres wiedeński, wojna chocimska, hołd pruski, bitwa pod Grunwaldem.

Ze względów uczuciowych nazwy dotyczące nowszych wydarzeń historycznych można pisać wielkimi literami: Powstanie Warszawskie

Nazwy istot mitologicznych lub fantastycznych: krasnoludki, syrenki, rusałki, diabły, trole, baba-jaga, elfy, gnomy, trolle, wilkołaki.

Ale imiona istot mitologicznych i baśniowych zawsze pisze się wielką literą: Herakles, Afrodyta, Ozyrys, Set, Marduk, Isztar

Nazwy tytułów naukowych, zawodowych i godności: doktor, profesor, magister, inżynier, premier, prezydent, senator
Wyrazy, takie jak pub, kawiarnia, restauracja, apteka, hotel, zajazd, które towarzyszą nazwom lokali i obiektów handlowych, ale nie wchodzą w ich skład: cukiernia „Magda”, księgarnia „Conrad”, zajazd „Zagłoba”
Nazwy religii i wyznawców: katolicyzm, buddyzm, islam, katolik, buddysta, protestant
Nazwy walut: dolar, rubel, marka, frank, złoty, euro.

Wielką literą piszemy:

Imiona i nazwiska: Piotrek, Tomek, Magda, Jan Kowalski, Adam Nowak, Henryk Sienkiewicz, Staś Tarkowski.
Przydomki, pseudonimy, przezwiska: Rudy, Piegus, Mały, Gruby.

Gdy w skład nazwiska, pseudonimu lub przydomka wchodzą przyimki, piszemy je małą literą (pozostałe człony wielką), np. Jan bez Ziemi.

Imiona własne zwierząt i roślin: Burek, Azor, Kleks, Reks, dąb Bartek.

Ale nazwy gatunków roślin i ras zwierząt – zawsze małą literą: dog, pekińczyk, renkloda, malinówka, złota reneta, tulipan, storczyk.

Nazwy dynastii Jagiellonowie, Piastowie, Habsburgowie, Andegaweni

Imiona bogów i postaci mitologicznych: Zeus, Hera, Hefajstos, Demeter, Herakles, Atlas, Syzyf.
Nazwy kontynentów, państw, miast, regionów, prowincji, regionów, osiedli, wsi Polska, Austria, Zakopane, Łódź, Kujawy, Teksas, Saksonia, Alzacja, Żuławy, Zawoja
Nazwy mieszkańców kontynentów, państw i regionów, a także nazwy ludzi jako członków narodów, ras, plemion, szczepów: Afrykanin, Australijczyk, Azjata Niemiec, Rosjanin, Ślązak, Mazur, Wielkopolanin, Kaszub, Murzyn, Żyd, Apacz, Hebrajczyk, Aborygen.
Nazwy (geograficzne) rzek, mórz, jezior, wysp, gór, wyżyn, nizin, pustyń, puszcz, wysp, zatok, kanałów, zalewów, cieśnin, szczytów gór, przełęczy, jaskiń, wodospadów (niezależnie od tego, czy nazwa ta składa się z jednego czy z kilku wyrazów). Wisła, Bałtyk, Morze Czerwone, Gopło, Tatry Wysokie, Rysy, Sahara, Puszcza Białowieska, Wyspy Wielkanocne, Zatoka Gdańska, Kanał Panamski, Zalew Zegrzyński, Niagara
Jeżeli nazwa własna składa się z dwu członów i drugi człon jest rzeczownikiem w mianowniku, który się nie odmienia, wtedy pierwszy człon (wyraz pospolity): góra, nizina, półwysep, morze, jezioro, pustynia itp. piszesz małą literą, natomiast człon drugi – wielką.pustynia Gobi, wyspa Uznam.
Jeżeli nazwa własna składa się z dwu członów i człon drugi jest rzeczownikiem w dopełniaczu lub przymiotnikiem w mianowniku, oba człony piszesz wielką literą. Góra Kościuszki, Kanał Panamski, Wyżyna Małopolska
Przymiotniki: południowy, północny, wschodni, zachodni piszesz wielką literą, jeżeli stanowią one integralną część nazw geograficznych, nazw państw lub innych jednostek terytorialnych lub administracyjnych. Beskidy Wschodnie, Morze Północne, Tatry Zachodnie, Timor Zachodni
Nazwy gwiazd, planet, i konstelacji: Mała Niedźwiedzica, Gwiazda Polarna, Jowisz, Ziemia, Droga Mleczna, Księżyc, Słońce
Nazwy mieszkańców planet: Ziemianin, Marsjanin, Wenusjanin.
Nazwy dzielnic, ulic, placów, rynków, parków, budowli: Mokotów, Plac Defilad, Stary Rynek, Park Saski, Barbakan, (katowicki) Spodek
Jeżeli stojący na początku nazwy wyraz: ulica, aleja, plac, park, kopiec, kościół, klasztor, pałac, zamek, most, brama, cmentarz itp. jest tylko nazwą gatunkową (rodzajową), piszesz go małą literą, a pozostałe wyrazy, które wchodzą w skład nazwy – wielką literą. kościół Mariacki, osiedle Zawodzie, kopiec Kościuszki, cmentarz Rakowiecki, plac Unii Lubelskiej, ulica Parkowa, ale Aleje Jerozolimskie, Aleje Ujazdowskie
Nazwy świąt i dni świątecznych Nowy Rok, Boże Narodzenie, Wigilia, Wielkanoc, Boże Ciało, Dzień Matki, Dzień Dziecka, Święto Zmarłych, Wszystkich Świętych.
Tytuły czasopism: Pani, Wprost, Polityka.
W tytułach które się nie odmieniają, wielką literą piszesz tylko pierwszy wyraz. Dookoła świata, Mówią wieki, Po prostu, Żyjmy dłużej, Na przełaj
Jeśli w tytule występuje spójnik albo przyimek, napisz go małą literą, Kobieta i Życie, Literatura na Świecie.