Kolejna powtórka z języka polskiego, tak przygotowywał się nasz najmłodszy administrator.
Zagadnienia z literatury dla kl. 5:
Uczeń na sprawdzianie zna, umie, rozumie i potrafi:
– czytać ze zrozumieniem, wyszukiwać w tekście informacje i cytować,
– odróżniać prawdę od fałszu i wyciągać wnioski,
– pojęcia: gatunek (mit, podanie i legenda, baśń), mitologia i funkcje mitów, bogowie greccy, akcja, wątek, zdarzenia realistyczne i fantastyczne, związki przyczynowo – skutkowe, postacie pierwszoplanowe, motyw wędrowny, temat utworu, uosobienie (personifikacja), przenośnia, wartości, emocje i uczucia, nastrój utworu, selekcja informacji, podtytuł, cudzysłów,
– formy wypowiedzi: życzenia, rady, argument (argumentowanie i wnioskowanie), opinia, sentencja, dedykacja, charakterystyka postaci, opowiadanie odtwórcze, notatka graficzna, plan wydarzeń ramowy i szczegółowy, artykuł prasowy (lid i śródtytuł).
Pojęcia
Gatunek literacki
W literaturze rozróżnia się rodzaje (liryka, epika, dramat) oraz gatunki literackie
W ramach rodzajów literackich kształtują gatunki literackie.
Istnieją gatunki:
- epickie (np. powieści, nowele, opowiadania),
- liryczne (np. elegia, oda, hymn),
- dramatyczne (np. tragedia, komedia).
Mit
- Opowieść o bogach, demonach, legendarnych bohaterach i nadnaturalnych wydarzeniach z czasów starożytnych
- Czas w mitach jest trudny do określenia, wydarzenia dzieją się w nieokreślonej przeszłości, dawno, dawno temu.
Podanie
- Podanie – opowieść ludowa, o charakterze fantastycznym, której podstawę stanowią przekazy ustne.
- Zmyślona, fikcyjna, choć nawiązująca do postaci i wydarzeń w taki sposób, że trudność sprawia oddzielenie faktów od fantazji.
- Związane z określonym ścisłe miejscem geograficznym.
- Podanie to pierwotna postać legendy.
Legenda
- Legenda – (podanie) opowieść z życia bohaterów, nieraz świętych i męczenników (oparta na motywach chrześcijańskich, ewangelicznych), bez potwierdzenia historycznego, oparta na podaniach ludowych, określana również jako opowieść fantastyczna o wydarzeniach historycznych.
- Opisuje zdarzenia przeszłe, chwalebne z punktu widzenia kultury, w której powstała.
- Legendy upowszechniły się w średniowieczu, wówczas to oznaczała narrację odczytywaną słuchaczom, zazwyczaj zakonnikom.
- Była zwykle poświęcona żywotom świętych i obfitowała w cudowne wydarzenia, stąd współczesne znaczenie tego słowa.
- Zbiory legend pisano na użytek kaznodziejów.
- Służyły wówczas celom moralistycznym.
- Od połowy XVIII wieku legendą nazywa się także podania ludowe.
Baśń
- Jeden z głównych gatunków epiki ludowej, o rozbudowanej fabule, pisany prozą, o charakterze pouczającym, gdzie dobro zwycięża i jest nagradzane, zło zaś ukarane.
- Wywodzi się z bajki magicznej. Zawiera elementy fantastyczne, magiczne, moc sił nadprzyrodzonych, a bohaterowie swobodnie przekraczają granice świata realnego i fantastycznego.
- Wydarzenia osadzone są w nieokreślonej przestrzeni i czasie.
- Dobro zawsze zwycięża, a zło zostaje ukarane.
Mitologia
- Zbiór mitów opowiadanych w danej społeczności lub literacko uporządkowany zbiór opowieści o bóstwach i istotach nadprzyrodzonych.
Funkcje mitów
- Mitów nie należy ich odczytywać dosłownie, zawierają mnóstwo informacji o ludzkich słabościach, lękach, obawach, świadczą o zrozumieniu siebie i świata wokół.
- Najczęstsze tematy mitów to: powstanie świata, bogów, ludzi.
- Mity pełniły różne funkcje, stanowiły np. podstawę wierzeń, wyjaśniały prawa rządzące światem, ukazywały wzorcowe zachowania ludzi.
Bogowie greccy
Akcja
- Przebieg zdarzeń w obrębie fabuły utworu epickiego lub dramatycznego,
- Rozwija się dynamicznie poprzez działania bohaterów, konflikty, perypetie czy intrygi w kierunku dobitnie zaznaczonego finału.
- W budowie akcji wyróżnia się 5 zasadniczych członów: zawiązanie (przedstawienie konfliktu wyjściowego), rozwinięcie (stopniowanie dramatyzmu wydarzeń), punkt kulminacyjny, perypetie (nagła zmiana kierunku akcji), rozwiązanie.
Wątek
- Ciąg zdarzeń przedstawionych chronologicznie
- Tworzą system przyczynowo skutkowy, związany z jednym bohaterem lub określonym zdarzeniem, problemem.
- Losy głównych postaci tworzą wątek główny, pozostałych, drugoplanowych – wątki poboczne.
- Wątki powtarzające się w różnych utworach nazywane są obiegowymi, wędrującymi (podobnie jak motywy!).
Zdarzenia realistyczne
- Zdarzenia, które mogą stać się naprawdę.
- Są one przeciwieństwem rzeczy fantastycznych i są możliwe do zrealizowania.
Zdarzenia fantastyczne
- Zdarzenia zmyślone przez autora które powstały w jego wyobraźni.
- Są to rzeczy niemożliwe, nierealistyczne.
Związki przyczynowo – skutkowe
- Dotyczy relacji między przyczyną a skutkiem.
- Jedne czynności i zdarzenia wynikają z drugich.
Postacie pierwszoplanowe
- Znajdujące się na pierwszym planie.
- Odgrywające główną rolę w utworze.
- Mające największe znaczenie w przebiegu akcji.
Motyw wędrowny
- Motyw to zdarzenie, przedmiot, cecha, sytuacja, przeżycie.
- Motyw wędrowny to najczęściej występujący w literaturze.
- Wspólny dziełom różnych autorów i epok literackich.
- Łatwo rozpoznawany przez czytelników.
- Obecność motywów wędrownych jest cechą charakterystyczną utworów wywodzących się z kultury ludowej oraz należących do tzw. kultury popularnej.
- Najwięcej motywów wędrownych zawierają baśnie.
Przykłady motywów:
- Motyw brzydkich, leniwych i złych przyrodnich sióstr.
- Motyw dobrej, pracowitej i pięknej pasierbicy.
- Motyw dobrej wróżki.
Temat utworu
- Temat i problem, informuje o czym jest ten utwór.
Uosobienie (personifikacja)
- Środek stylistyczny.
- Nadanie cech ludzkich zwierzętom i roślinom, przedmiotom nieożywionym, zjawiskom.
Przykłady:
- Księżyc idzie spać.
- Komar płacze w promieniu,
- W dzień niebo się zaśmiewa.
- Komar oszalał.
Przenośnia (metafora)
- Słowo metafora pochodzi z języka greckiego i oznacza „przeniesienie”, dlatego w naszym języku nazywamy ten zabieg też przenośnią.
- Tworząc nową wypowiedź, przenosimy bowiem znaczenie słowa lub słów na inne, które można w jakimś kontekście połączyć i uwydatnić/poszerzyć ich rozumienie.
Przykłady:
- Kanapa na nóżkach.
- Lato wiatrem sparzone.
- Serce przyrody.
- Łąka morza,
Wartości
- Literatura od swych początków stała się źródłem ideałów, postaw i wzorców osobowych.
- Każdy człowiek sam musi określić, co w życiu jest najważniejsze.
- Świat wartości – ważnych dla każdego – można odnaleźć w książkach.
- Mogą one być wzorem do naśladowania.
Emocje i uczucia
- Emocje to stan znacznego poruszenia umysłu, pojawiają się nagle i zawsze łączą się z pobudzeniem jakimś wydarzeniem, mogą być bardzo intensywne ale są przejściowe.
- Uczucia – to stan, który człowiek odczuwa do określonych zdarzeń, ludzi i innych elementów otaczającego świata, czuje się coś do kogoś lub czegoś np. miłość do rodziców, ojczyzny, uczucia opisują nasze emocje.
Nastrój utworu
- Nastrój określa się najczęściej w wierszach.
- Poeci dzięki rozmaitym środkom stylistycznych mogą stwarzać w wierszach nastój: ponury, straszny, tajemniczy, złowrogi, smutny, podniosły, wesoły, radosny, spokojny, pogodny, tęskny, makabryczny, ciepły miły, wzruszający.
Selekcja informacji
- Jest to umiejętność wyszukiwania informacji najważniejszych.
- Dopasowywanie informacji do tematu.
- Należy stworzyć własne kryteria, które z morza informacji pozwolą wybrać te najcenniejsze, a odrzucić te, które wprowadzają w błąd.
Podtytuł
- Tekst podany pod tytułem czegoś, uzupełniający go o dodatkowe informacje.
Cudzysłów
- Para znaków interpunkcyjnych, służących w języku polskim m.in. do wyodrębniania cytatów, pseudonimów, ironii.
Życzenia
- Mogą mieć formę ustną lub pisemną,
- Okazją są różne uroczystości (np. imieniny, urodziny, ślub itd.),
- Istotne w życzeniach jest wskazanie adresata, i okazji z jakiej składamy życzenia.
Przykłady:
- Długich lat życia, szczęścia, zdrowia i sił, powodzenia w pracy i całym życiu,
- Wszystkiego najlepszego z okazji urodzin,
- Zdrowia, pomyślności i radości każdego dnia,
- Mnóstwo radości, słodkiej miłości, pełnego szczęścia, wiecznej młodości.
Rady
- Wypowiedzi skierowane do kogoś, zawierające zalecenie, jak się należy zachować w określonej sytuacji.
Argument (argumentowanie i wnioskowanie)
Fakt lub okoliczność przytaczana w komunikacie celem potwierdzenia lub obalenia tezy.
Wyodrębnia się następujące rodzaje argumentów:
- rzeczowe, pokazujące fakty, dane statystyczne i inne informacje możliwe do weryfikacji, pozwalające na formułowanie własnych wniosków,
- logiczne, oparte na pewnych zasadach i umiejętności wnioskowania, wyciągania wniosków (indukcja) oraz selekcji informacji (dedukcja),
- emocjonalne, odwołujące się do uczuć odbiorców.
Wniosek
- Konkluzja wynikająca z analiz.
- Rezultat przemyśleń, przekonanie będące wynikiem rozumowania.
Wnioskowanie
- Prośba o coś.
- Pomysł, propozycja, projekt.
Opinia
- Przekonanie o czymś, pogląd na jakąś sprawę.
- Sposób, w jaki oceniają kogoś inni.
- Orzeczenie specjalisty na jakiś temat.
Opinia publiczna – opinia społeczeństwa lub jego części na jakiś temat.
Sentencja
- Inaczej aforyzm, złota myśl, maksyma.
- Zwięzła, przeważnie jednozdaniowa wypowiedź, wyrażająca ogólną prawdę filozoficzną lub moralną, w sposób zaskakujący i błyskotliwy.
Sentencja w sądzie – uzasadnienie wyroku sądowego, zawierająca rozstrzygnięcie sprawy.
Dedykacja
- Krótki tekst umieszczony na początku książki, na fotografii itp., informujący o tym, komu została ona podarowana lub poświęcona.
Charakterystyka postaci
- Opis postaci.
- W charakterystyce można wziąć pod uwagę: charakter, usposobienie, intelekt, uzdolnienia, poglądy, wygląd zewnętrzny, sposób mówienia, sposób poruszania się, gestykulację.
| Charakterystyka postaci – obraz postaci literackiej występującej w dziele literackim (i nie tylko) | Wskazówki |
| Przedstawienie postaci | § Zgromadź najważniejsze informacje o danej postaci (osobie), przeprowadź selekcję, wybierając najważniejsze, te które dotyczą opisywanej osoby (dane personalne, imię i nazwisko, wiek, pochodzenie, stan rodzinny, zawód i inne identyfikujące szczegółowo daną postać),
§ Przedstawiając bohatera unikaj powtórzeń, staraj się stosować wyrazy bliskoznaczne, peryfrazy oraz zaimki osobowe, § Postaraj się uzasadnić twój wybór dotyczący tej osoby, wskaż dlaczego jest on wart uwagi. |
| Prezentacja cech wyglądu | § Przedstaw wygląd zewnętrzny opisywanej postaci, staraj się, by był on funkcjonalny, wskazuj te cechy wyglądu, które podkreślają indywidualność wybranego do charakterystyki bohatera. |
| Prezentacja i opis cech charakteru | § Przedstaw cechy osobowości, umysłu, usposobienia, relacji z innymi osobami
§ Staraj się uporządkować te cechy § Przy opisie używaj przymiotników i rzeczowników, nazywających te cechy § Stosując czasowniki opisz typowy sposób działania opisywanej postaci § Wykorzystuj formę charakterystyki bezpośredniej i pośredniej, § Stosuj cytaty do poparcia opisywanych zachowań, posługuj się w tym przypadku mową zależną. |
| Światopogląd i hierarchia wartości bohatera | § Określ postawę życiową bohatera (np. realista, marzyciel),
§ Popieraj przykładami wskazaną przez ciebie postawę bohatera, § Opisz wartości ważne dla danej postaci, wskaż ich hierarchię, poprzyj wypowiedź przykładami, zastosuj też cytaty. |
| Ocena (opinie) o bohaterze | § Zaprezentuj opinie innych bohaterów na temat opisywanej postaci, konfrontuj różne zdania,
§ Popieraj te opisy cytatami, § Pokuś się o autorski komentarz, § Użyj przysłówków, by lepiej wyeksponować własną ocenę bohatera (szczególnie, najlepiej, najbardziej), § Stosuj słownictwo wartościujące. |
Opowiadanie odtwórcze
- Jego celem jest odtworzenie wydarzeń rzeczywistych lub przedstawionych w utworze literackim, filmie, spektaklu teatralnym.
- Zdarzenia prezentuje się chronologicznie.
- Przedstawienie takiego opowiadania ułatwia plan wypowiedzi.
Notatka graficzna
- Notowanie graficzne to sposób rysunkowego zapisywania informacji.
- Głównym elementem notatki graficznej jest słowo.
- Wykorzystany obraz ma za zadanie tylko wzmacniać przekaz.
Plan wydarzeń ramowy i szczegółowy
- Plan jest to sporządzony w chronologicznym porządku spis najważniejszych wydarzeń utrzymany w jednorodnej formie (np. w formie równoważników lub w formie zdań pojedynczych.
- Plan ramowy przedstawia najważniejsze wydarzenia w utworze.
- Plan szczegółowy – jest dużo dokładniejszy – większość punktów ma swoje rozwinięcie w podpunktach.
Artykuł prasowy (lid i śródtytuł)
Rodzaj drukowanej wypowiedzi w prasie, od notatki informacyjnej na temat polityczny, społeczny, kulturalny, sportowy – po krótki esej.
