Wykorzystując legendę doktora Fausta , który zaprzedaje duszę diabłu w zamian za ziemską władzę i doczesne bogactwa, Goethe przedstawił swój program filozoficzny będący sumą doświadczeń i refleksji, które gromadził w trakcie swojego całego życia. Poemat epicki „Faust” zawiera wiele pytań o stosunek pomiędzy człowiekiem a Bogiem, pomiędzy jednostką a społeczeństwem oraz o granice ludzkich możliwości.
„Faust” to największe dzieło Johanna Wolfganga Goethego. Koncepcja dramatu pojawiła się w umyśle poety bardzo wcześnie, ale dojrzewała w zasadzie przez całe jego życie. „Faust powstawał w latach 1868-1831.
Goethego zainspirowały losy postaci historycznej, Fausta, żyjącego w Niemczech na przełomie XVI XVI wieku, który bardzo wiele podróżował, prawdopodobnie odwiedził także polski Kraków, zajmował się alchemią i astrologią. Po śmierci Faust stał się bohaterem legendy o człowieku, który zawiera pakt z diabłem. Goethe w swoim dziele powiązał wątki literackie z historycznymi.
Dramat Fausta zaczyna się w chwili jego zwątpienia w siłę rozumu, nauki i wiedzy, Faust uświadamia sobie bowiem, że posiadana wiedza wcale nie daje mu szczęścia, wolności czy radości. Wyraża przekonanie, że jest gotów poprzez pakt z diabłem odzyskać młodość i zasmakować miłości. Oczekuje, że w ten sposób zdobędzie prawdziwą mądrość, doświadczy pełni życia tego zmysłowego, jak i uczuciowego.
W wyniku paktu odzyskuje młodość, zdobywa nieograniczoną możliwość przenoszenia się w przestrzeni i w czasie, zdobywa serce Małgorzaty (Gretchen) i nieświadomie prowadzi ją na drogę zbrodni (zamordowanie dziecka).
Losy Fausta stanowią odbicie uniwersalnego ludzkiego doświadczenia, sam bohater stawiany jest w sytuacjach , w jakich znajdowały się niektóre postaci biblijne, podobnie jak Adam i Ewa ulega pokusie złego ducha czy jak Hiob staje się przedmiotem zakładu między Bogiem a szatanem. Poddany tej trudnej próbie powinien dowieść, że człowiek z natury jest dobry, wcześniej jednak doświadczyć musi zniechęcenia, pozornego szczęścia, zła i cierpienia.
Nieustanna aktywność bohatera jest jego cechą pozytywną, zło natomiast zaczyna zagrażać mu wtedy, gdy zachwycony rezultatem swego działania zamierza sprzeniewierzyć się swemu aktywizmowi i wyrzec słowa „Chwilo trwaj! Jesteś tak piękna!”
Bardzo różnie „Faust” bywa interpretowany:
- jako moralitet, ma wymowę metafizyczną, który rozważa problematykę dobra i zła, gdzie człowiek, za zgodą Boga, bywa kuszony, poddawany próbom wiary., a diabeł jest duchem negacji i destrukcji, który pokazuje człowiekowi pozorne szczęście, niezwykłe miraże, negując prawdziwe wartości,
- jako tragedię, co zresztą sugeruje sam podtytuł dzieła, gdzie rozważania dotyczą zaprzedaniu się człowieka ułudy szczęścia, poszukiwania czegoś nieosiągalnego, bad Faustem ciąży fatum, bo zawsze chce być kimś innym niż jest, ciągle jest więc niespełniony.
Bohater nie jest jednak postacią w pełni tragiczną, nie jego spotykają nieszczęścia, to raczej on przysparza ich innym, m.in. krzywdzi Małgorzatę, obiekt swoich namiętności. Faust jest postacią rozdartą, ma sprzeczne pragnienia, rozpaczliwie p[oszukuje szczęścia, ma skomplikowaną osobowość, boi się upływu czasu, chce go cofnąć, marzy o dominacji nad historią i naturą.
Faust, jednocześnie jest człowiekiem nowoczesnym, uformowanym przez epokę oświecenia, wiedzę i rozum, choć zaczyna w to wątpić. W jego losach odnajdujemy dylematy nowoczesnego człowieka, pragnącego władzy nad światem, poznania wszystkich praw rządzących rzeczywistością, młodości .
Goethe ukazał silę Fausta, ale i zagrożenia wynikające z jego pychy i próżności.
W polskim romantyzmie wpływy „Fausta” widoczne są zwłaszcza w III części „Dziadów” oraz w Kordianie, „Balladynie”, jako pierwszy muzykę do dzieła Goethego skomponował Polak, Antoni Radziwiłł (1830).