Cyklem tych utworów Adam Mickiewicz wpisał się w nurt romantyzmu europejskiego.
Cykl jest wyrazem zainteresowań Wschodem. Zainteresowania te były bardzo popularne wśród studentów Uniwersytetu Wileńskiego, wielu studiowało orientalistykę w Petersburgu (np. przyjaciel Słowackiego – Ludwik Spitznagel i przyjaciel Mickiewicza – Aleksander Chodźko). Mickiewicz w czasie pobytu w Petersburgu amatorsko zajmował się historią, językiem i literaturą arabską.
„Sonety krymskie” stanowią cykl 18 utworów, wydane zostały w 1826 roku w Moskwie (tom „Sonety”). Stanowią wspomnienie poety z wyprawy na Krym, przedstawiając egzotyczne opisy przyrody i kultury, ukazując również rozdarcie wewnętrzne Mickiewicza/pielgrzyma, wygnańca z ojczyzny.
Mickiewicz na Krymie był prawdopodobnie dwa lub trzy razy, na podstawie sonetów można wskazać miejsca, które odwiedził (Kozłów, Bakczysaraj, Bajdary, Czufut-Kale, Ałusztę, Sewastopol, Symferopol, Ajudah).
Sonety to niezwykły zapis wrażeń i emocji z tej egzotycznej podróży.
Starej formy sonetu, wykształconej przez poezję włoską w XIII wieku (Dante, Petrarka), a związanej z tematyką miłosną, użył Mickiewicz do przedstawienia egzotyki krymskiego krajobrazu oraz związanych z nim refleksji filozoficznych. Tak więc poeta wykorzystał sonety jako gatunek, zachowując w większości nich wyznaczniki formalne, nowością zaś uczynił kompozycję. Nie zrezygnował z podziału na dwa tematyczne części.
W cyklu uderza różnorodność postaci podmiotu lirycznego. Jest on bowiem:
- Wygnańcem: tajemniczym, tęskniącym za Litwą, nasłuchującym choćby najcichszego głosu z domu. Ma poczucie osamotnienia i zagubienia w nieskończenie wielkich przestworzach; izolacji od innych ludzi; cierpi z powodu niespełnionej miłości; przepełniony jest goryczą i cierpieniem. Pamięć jest dla niego nośnikiem nieszczęścia, przekleństwa,
- Podróżnikiem: próbuje ból zagłuszyć zbieraniem nowych doświadczeń, stąd intensywność doznań, zachwyt i podziw dla wspaniałości natury (stepu, morza, gór, przepaści). Zajmuje postawę turysty zwiedzającego egzotyczne kraje, ogląda zabytki-ruiny. Postrzega naturę jako żywioł, który pochłania dzieła ludzkie i niszczy ślady obcego sobie porządku-cywilizacji. Pamięć jest jedynie ocaleniem przed śmiercią kultury,
- Pielgrzymem: dla którego cierpienie, przemijanie i śmierć są źródłem pytań o metafizyczny porządek świata; poszukuje odpowiedzi na nie w kontakcie z dziką przyrodą Krymu. Postrzega ją jako znak nieskończoności. Mirza – człowiek Wschodu żyjący w stałym kontakcie z naturą, jest jego przewodnikiem wskazującym drogę ku zrozumieniu istoty natury; natura zaś tłumaczy mowę Boga na język widzialny. Stąd podróż wśród stepów, gór, przepaści jest pielgrzymką do miejsc świętych, w których przez szczeliny świata można ujrzeć jego drugą, niewidzialną zazwyczaj stronę. Eksponowanie ruchu w górę (motyw lotu, wdzierania się na szczyty); radość i groza; niemożność wyrażenia swoich doświadczeń,
- Poetą: poszukuje nowych środków wyrazu; poezja staje się dla niego sposobem opanowania chaosu przeżyć emocjonalnych, swoista autoterapia i nośnik indywidualnej pamięci.
W „Stepach akermańskich” taki kompozycyjny podział demonstruje dwa sposoby prezentacji wrażeń zmysłowych, przy wykorzystaniu wzroku i słuchu. Refleksja oczywiście występuje, ale dopiero w ostatnim wersie i wyrażona jest dzięki skróconemu dialogowi.
“Cisza morska” to – analogia między światem natury i światem ludzi (morze jak rozmarzona dziewczyna; spokojna woda – spokojni żeglarze; polip na dnie morza – hydra pamiątek w głębinach ludzkiej świadomości), a jednocześnie kontrast między światem zewnętrznym a światem ludzkiego wnętrza (właśnie w chwilach spokoju otoczenia odzywa się przynosząca cierpienie pamięć).
“Żegluga” – płynący pod pełnymi żaglami statek – szybujący po niebie Pegaz. Bohater odczuwa jedność z okrętem – żegluga metaforą natchnienia poetyckiego. Osoba mówiąca w wierszu jest podróżnym, nowicjuszem nieznającym morza. Ciekawie obserwuje morze i to co dzieje się na statku. Identyfikuje się z ruchem żaglowca i reaguje emocjonalnie. Typ liryki refleksyjnej, opisując morską podróż, osoba mówiąca opowiada o ludzkim życiu.
“Burza” – podmiot liryczny ma cechy obiektywnego, wszechwiedzącego narratora. Dynamiczny opis (równoważniki zdań, wyrazy dźwiękonaśladowcze, efekty dźwiękowe) katastrofy statku. Na tle ogarniętych paniką ludzi, na zasadzie kontrastu, wyróżnia się tajemniczy podróżny, przypominający bohatera bajronicznego (nie umie się modlić, nie ma z kim żegnać). Narratorem jest Mirza (mieszkaniec Krymu).
“Pielgrzym” – tytułowy bohater to podmiot liryczny. Kontrast pomiędzy tu i teraz (kraina dostatków i kras) a tam i wtedy (lasy, trzęsawice Litwy). Bohater-wygnaniec zastanawia się, czy pozostawiona w lubej dziedzinie ukochana pamięta o nim.
W sonecie „Bakczysaraj w nocy” – kunsztowny opis; plastyczne epitety (nazwy drogich kamieni i kruszców jako określenia barw), personifikacje zjawisk przyrody (obrazy zaczerpnięte z wierzeń i cywilizacji Islamu) kreują nastrój wschodniej nocy.
W utworze „Widok gór ze stepów Kozłowa” w dodanych, niepełnych wersach, za pośrednictwem dialogu. Jest to dialog między Pielgrzymem i Mirzą (mini-scenka dramatyczna). Wypowiedź Pielgrzyma to szereg kunsztownych (orientalizmy wyrażające zachwyt) pytań o to, co widać Tam! Odpowiedź Mirzy (To Czartyrdah!) zawiera opisy odbytej przez niego wędrówki na szczyt tej góry, ku niebu. Niezwykłe urwanie ostatniego wersu w połowie, na nieartykułowanym Aa!! Pielgrzyma świadczy o braku słów wobec wspaniałości Czartyrdahu.
Mickiewicz wprowadził też egzotyczne słownictwo (mirza, burzan), co niektórzy uważali za psucie języka, inni określali to fascynującą innowacją, która podnosi walory gatunku, bo przecież „gra” z tradycyjnymi gatunkami i rodzajami stanowi nowy rys poetyki romantyzmu, w którym odbija się człowiek epoki.
„Sonety” przyniosły więc nową formułę języka poetyckiego oraz samego bohatera cyklu, postaci dotąd w takim kształcie nieznanej. Jest on dociekliwy, odważny, starający się dokonać nowych odkryć, nie tylko w rzeczywistości, ale także w głębi siebie.
Drugim niejako, obok Pielgrzyma, bohaterem jest przyroda, wyjątkowa ze względu na swą niezwykłość i rozmach, którą im nadał poeta. Wielu wędrowców, konfrontując dzieło z rzeczywistością, było zdziwionych ogromnym kontrastem (wielkie u Mickiewicza, małe w rzeczywistości). Poeta zastosował orientalną hiperbolizację.
Podsumowując, „Sonety” przedstawiały:
- bohatera – pielgrzyma,
- orientalizm,
- siłę i trwałość natury,
- pejzaż wewnętrzny,
- regularną budowę,
- podział na część opisową i refleksyjną.
.