Czasowniki oznaczają czynności lub stany. Odmieniają się przez osoby, liczby, czasy, tryby, strony.
Czasowniki mogą wystąpić w formie:
- osobowej, która informuje kto jest wykonawcą czynności (ja, ty, on, ona, ono, my, wy, oni, one),
- nieosobowej.
Formy nieosobowe to:
- imiesłowy przymiotnikowe czynne -ący, -ąca, -ące (mówiący uczeń, leżąca torba, biegnące dziecko),
- imiesłowy przymiotnikowe bierne -ny, -ony, – ty, -ęty (czytana gazeta, umyte szkło, zerwane owoce, zaprzęgnięte konie),
- imiesłowy przysłówkowe współczesne -ąc (czytając, pisząc, patrząc, idąc),
- imiesłowy przysłówkowe uprzednie -wszy, -łszy (napisawszy, zjadłszy, pomógłszy),
- bezokoliczniki, formy zakończone na -ć lub -c (biegać, czytać, piec, biec),
- formy na -no, -to (zamknięto, uderzono, wybito).
Imiesłowy przymiotnikowe odmieniają się jak przymiotniki, natomiast imiesłowy przysłówkowe nie odmieniają się.
Bezokolicznik to taka forma czasownika, która nie określa osoby, liczby, czasu czy trybu, pisać, wieźć, wziąć, siąść. Bezokoliczniki są formami nieodmiennymi.
Formy na -no i -to : mówiono, pisano, myto.
Czasowniki zakończone na -no, -to nie odmieniają się.
Czasownik może wystąpić w stronie czynnej, biernej i zwrotnej.
- Strona czynna wyraża czyjąś własną czynność lub stan, np. chodź, chorować.
- Strona bierna wyraża czyjś stan spowodowany cudzą czynnością, np. jestem chwalony, przeczytana gazeta.
- Strona zwrotna nazywa czynność, która przechodzi na jej wykonawcę, wraca do niego, np. myć się, czeszę się, broni się.
Na charakter danej czynności lub stanu wskazują formy trybu czasownika.
- O czynnościach, które rzeczywiście się odbywały, odbywają lub będą się odbywały, mówi,my w trybie oznajmującym, np. robię, śpiewasz, sprzątacie.
- O czynnościach niepewnych mówimy w trybie przypuszczającym, np. zrobiłbym, wzięliby, posprzątałbyś.
- O czynnościach nakazanych komuś mówimy w trybie rozkazującym, np. wyjdź, przeczytaj, napisz.
Czasownik może wystąpić w postaci dokonanej i niedokonanej, np.
- pisać – napisać,
- dzwonić – zadzwonić,
- sprzątać – posprzątać.
Czasowniki przechodnie tworzą stronę bierną, np.
- Czytam gazetę – gazeta jest czytana przeze mnie.
- Mama gotuje obiad – obiad jest gotowany przez mamę.
Czasowniki nieprzechodnie nie tworzą strony biernej , np.
- Pies szczeka.
- Dziecko płacze.
Czasowniki w czasie przeszłym w 1. i 2. osobie liczby mnogiej mają ruchomą cząstkę -śmy, -ście, można np. powiedzieć:
- my zrobiliśmy – myśmy zrobili,
- wy zrobiliście – wyście zrobili.
Ma to konsekwencje dla akcentu (silniejszego wymówienia sylaby), który pada wówczas nie na drugą, ale na trzecią sylabę od końca, np.
- (my) zro – bi – li – śmy,
- (wy) zro – bi – li – ście.
W trybie przypuszczającym mamy tez do czynienia z ruchoma cząstką. Możemy powiedzieć, np.
- my zrobilibyśmy – my byśmy zrobili,
- ja zrobiłbym – ja bym zrobił.
Akcent w trybie przypuszczającym pada na trzecią lub czwartą sylabę od końca, np.
- (ja) zro – bił – bym,
- (my) zro – bi – li – byś – my.