Powieści dwóch najwybitniejszych polskich pisarzy schyłku XIX wieku i pierwszych dwóch dziesięcioleci następnego stulecia są trudne do porównania. Obaj twórcy, i Stefan Żeromski i Władysław Reymont, należą przecież do tego samego odłamu polskiego piśmiennictwa uwarunkowanego czasem zaboru rosyjskiego i ogólnymi tendencjami okresu Młodej Polski. Należy dodać również, iż Żeromski uważany jest zwłaszcza za autora szeregu powieści z szeroko zaplanowaną, rozwijającą się w sposób dramatyczny akcją, a Reymont za twórcę monumentalnych obrazów środowiska. Ta ich odmienność świadczy więc o tym, że w przypadku rozpatrywania ich modeli powieściowych, zaobserwujemy przede wszystkim jaskrawe różnice. Różnice zarówno w układzie i strukturze powieści, jaki i w ich tematyce i postaciach.
Powieści Żeromskiego to przede wszystkim utwory o charakterze wybitnie narracyjnym, gdzie główni bohaterowie skupiają na sobie uwagę czytelnika. Trzonem tych powieści są główni bohaterowie: Ryszard Nienaski „Nawrócenie Judasza”, doktor Judym „Ludzie bezdomni”, Ewa Pobratyńska „Dzieje grzechu”, Marcin Bozowicz „Syzyfowe prace”.
Inaczej jest w przypadku powieści Reymonta. W jego utworach, mimo iż występuje wiele postaci, główny bohater jest zbiorowy. W „Ziemi obiecanej” – Niemcy, ludzie uczciwi, biedni lub bogaci. W przypadku „Chłopów” natomiast bohaterem zbiorowym jest jedna warstwa społeczna, a mianowicie chłopi, dzielący się na bogatych, średniozamożnych i biednych.
Weźmy teraz pod uwagę akcję utworów. W powieściach Żeromskiego bohaterowie prowadzeni są kolejno po różnych środowiskach, odmiennych kręgach społecznych jak i różnych miejscowościach. W „Ludziach bezdomnych” są to Paryż i Warszawa, w „Popiołach” Włochy i Hiszpania. Powieści Żeromskiego są również wielowątkowe i mają szeroko rozbudowaną fabułę. W przypadku Reymonta akcja również zajmuje duży plan, chociaż jest ona tylko , podobnie jak rzekomy główny bohater, środkiem formalnym, którego celem jest uchwycenie charakteru opisywanego środowiska. W „Chłopach” wygląda to trochę inaczej, chociaż bezpośrednie konflikty Boryny z żoną czy synem nie są tak ważne, jak ogólna charakterystyka warstwy społecznej. Zasada jedności miejsca, czasu i akcji u Reymonta jest konsekwentnie zachowywana, zaś u Żeromskiego często powieści są tej jedności pozbawione. Dlatego też wiele jego utworów ma wysepkową, fragmentaryczną budowę. Całe rozdziały w powieściach wyodrębniają się z całości, tworząc osobne nowele nie poruszające na przód akcji. Przykładem są rozdziały: „Góry, doliny”, „Okno skalne” w „Popiołach”; „Swawolny Dyzio” i „Zwierzenia” w „Ludziach bezdomnych” oraz wiele urywków z „Wiernej rzeki”. W powieściach Żeromskiego występuje również wiele epizodów i dygresji, które rozrastają się w odrębne całości jako dyskusje na tematy dotyczące sensu życia. Wiele takich dygresji występuje w „Syzyfowych pracach” i „Ludziach bezdomnych”.
Budowa utworów Reymonta jest zwarta. I w powieści „Rok 1794” i w „Chłopach” czy „Ziemi obiecanej” akcja ma płynny charakter. Scena idzie za sceną, obraz za obrazem, a wszystko jest ze sobą powiązane. Trochę inna sytuacja jest w przypadku „Komediantki” i „Fermentów”, które według Ignacego Matuszewskiego stanowią zbiór różnych obrazów złączonych jedynie przez postać głównej bohaterki Janki.
Do konstrukcji powieści obu pisarzy to byłoby wszystko, dlatego też przejdę do języka i stylu utworów Żeromskiego i Reymonta. Żarliwe zaangażowanie Żeromskiego w każdy podejmowany temat wiązało się również ze szczególnym językiem i stylem. Język jego powieści charakteryzuje się pewną infantylnością i rytmizacją. Ważną cechą stylu tych utworów jest tak zwana „liryzacja prozy”, polegająca na występowaniu w powieściach elementów typowych dla poezji. Najbardziej charakterystyczna jest ona dla „Ludzi bezdomnych”, „Wiernej rzeki” i „Popiołów”. Liryzm ten dostrzec można szczególnie w tych fragmentach utworów, w których Żeromski opisuje ojczystą przyrodę, w tym Góry Świętokrzyskie, Podlasie, Lubelszczyznę. Nasycone liryzmem pejzaże wprowadzone do utworów epickich były nowością i wywoływały ogólne uznanie dla Żeromskiego.
W przypadku prozy Reymonta, jej język i styl jest zgoła odmienny. Laureat nagrody Nobla to przedstawiciel, można powiedzieć, tradycyjnej epoki. W jego pisarstwie dominuje odtwarzanie rzeczywistości poznanej przy pomocy zmysłów oraz bogactwo szczegółów przedstawianej sytuacji życiowej. Język w jego powieściach jest jędrny, barwny i w połączeniu z plastyką daje efekt ruchu.
Ostatnim ważnym zagadnieniem jest tematyka powieści obu pisarzy okresu Młodej Polski. Żeromski w swoich powieściach poruszał zwłaszcza tematy społeczne, snując rozważania o filozoficzno-moralnych aspektach życia ludzkiego. Dużo miejsca poświęcił walce z krzywdą i niesprawiedliwościami, jakie dotykały najbardziej potrzebujących przedstawicieli społeczeństwa. Tematy te są poruszone w „Ludziach bezdomnych”, „Walce z szatanem”, gdzie tytułowym szatanem jest nędza ludzka, a raczej ustrój ją powodujący. W powieści Reymonta „Ziemia obiecana” ten temat też jest podjęty, chociaż przede wszystkim w znaczeniu takim, że życiowy sukces, zarobek i awans zyskuje się kosztem i krzywdą innych. Drugim tematem, w którym wypowiadali się obaj pisarze, był temat historyczny. O czasach średniowiecznych traktuje utwór „Powieść o udałym Walgierzu”, w której Żeromski ukazał tworzenie się, z rozbitych szczepów, państwa polskiego. W powieści „Duma o hetmanie” zawarta jest natomiast ideowa dyskusja nad efektami szlacheckiej anarchii. O powstaniu styczniowym traktuje powieść „Wierna rzeka”, nazwana przez samego autora „klechdą”.
Tematyka historyczna w twórczości Reymonta, to przede wszystkim trylogia „Rok 1794” składająca się z części: „Ostatni sejm Rzeczpospolitej”, „Nil desperandum” i „Insurekcja”. Powieść ta ceniona jest zwłaszcza za wspaniały przykład epiki politycznej, umiejętnie ukazującej układ sił społecznych w dramatycznym dla dziejów Polski okresie.
Z przeprowadzonej analizy widać więc, że powieści Żeromskiego i Reymonta stanowią dwa typy powieści okresu Młodej Polski. Pisarstwo obu twórców poszło jakby w dwu różnych kierunkach, co spowodowało, że są oni, każdy na swój sposób, oryginalni. I Żeromski ze swoją gwałtownością, żarliwością oraz namiętnym protestem przeciwko niesprawiedliwościom i Reymont nie posiadający cech wymienionych wyżej, ale posiadający dar niezwykłego, żywego opowiadania wraz z ogromną pamięciom szczegółów z otaczającej rzeczywistości. Nowatorstwo w prozie, w zakresie kompozycji utworu, odważnie rozbijające tradycyjne struktury w przypadku Żeromskiego i bogactwo zaobserwowanych, przekazywanych w narracji szczegółów plus plastyka i jędrność języka u Reymonta, świadczą o wielkości obu twórców oraz wspaniałości ich prozy. Dwa typy powieści, tak różne i tak indywidualne, budzą więc jednakowy podziw. W dziejach literatury powieści Żeromskiego i Reymonta utrwaliły swoje odrębne stanowiska. Dzięki swojej odrębności, a przy tym wspaniałości, zasłużyły na głębokie studia dotyczące ich swoistego nowatorstwa. Pomocnymi w tym mogą być poniższe pozycje: Kocówny „Z dziejów recepcji twórczości” czy Makowskiego „Żeromski i Reymont”.
[BK]