Upadek powstania listopadowego (1831) to dla Polaków ciężkie doświadczenie klęski, szczególnie że represje były niezwykle silne i spowodowały wielotysięczne zsyłki na Sybir i masową emigrację na Zachód. W Paryżu, gdzie znalazło się największe skupisko emigracyjne rozważano na wiele sposobów przyczyny klęski. Temat ten podjął również Mickiewicz w III cz. „Dziadów”.
„Dziady” cz. III to utwór historyczny, a przedstawione sytuacje fabularne związane są z autentycznym uwięzieniem Mickiewicza i innych filomatów w roku 1823. Wydarzenia historyczne związane z procesem filomatów rekonstruował Mickiewicz jako idealny i wzniosły przykład narodowej martyrologii, jako charakterystyczny obraz narodowych dziejów ogóle oraz jako wyraz zmagania się w historii metafizycznego Dobra i Zła.Dlatego też świat przedstawiony dzieli się zdecydowanie na aniołów i szatanów, dobrych i złych.
______________________________________________________________________________________
„Dziady” cz. III to dziewięć luźno powiązanych ze sobą scen wizyjnych i realistycznych, dwóch niejako światów równoległych, przedstawiających dwie grupy Polaków i świat mistyczny :
- polskich patriotów represjonowanych przez władze zaborcze,
- Polaków, dla których najbardziej istotna jest ich własna kariera, ta polityczna, jak i towarzyska, grupa skorumpowana i pogodzona z zaborcami ,
- świat ludowych wierzeń, pojawiający się w ostatniej, IX scenie dramatu, który ma dopełnić sensy II. cz. „Dziadów”.
Każdy z tych światów można oglądać oddzielnie, choćby z tego względu, że każdy ukazany jest w odrębnym fragmencie dramatu. Z poszczególnych scen czytelnik ma możliwość budowania różnych układów tekstowych, ujawniających różne aspekty rzeczywistości, gdyż nie jest ona w całości spójna im jednolita.
Kompozycja III cz. „Dziadów” odpowiada budowie dramatu romantycznego, jest bowiem fragmentaryczne. Sceny rozgrywają się w różnych miejscach (przestrzeniach), np:
- więzieniu,
- wiejskim domu pod Lwowem,
- salonie warszawskim,
- sypialni Senatora,
- pałacu Senatora,
- na cmentarzu.
Nie łączy tych przestrzeni ani czas, ani akcja, w której zdarzenia powiązane są relacjami przyczynowo-skutkowymi.
Jak wspomniano wydarzenia dzieją się w dwóch planach:
- realistycznym, gdzie toczy się walka między patriotyczną młodzieżą a usiłującym wykorzenić ten patriotyzm zaborcą (Nowosilcow i carscy urzędnicy),
- metafizycznym, gdzie rozgrywa się pojedynek między dobrem a złem, ukazany jako walka duchów dobrych (aniołow) i złych (diabłów).
Takie połączenie planów pozwala poecie włączyć historię w porządek metafizyczny, doświadczenie klęski Polaków jest obrazem odwiecznych zmagań dobra ze złem.
Niezwykle istotna dla romantyków była wolność, a „Dziadach” cz. III zyskuje ona wyjątkową pozycję, ponieważ Mickiewicz przedstawił indywidualny i narodowy aspekt wolności. Jest więc mowa o utraconej wolności Polski i samego Konrada. Osadzony we więzieniu przełamuje wszelkie ograniczenia i wznosi się „gdzie graniczą Stwórca i natura”. W tej niezwykłej (kosmicznej) przestrzeni wolny duchem szuka odpowiedzi na pytania dotyczące zniewolenia narodu. Warto podkreślić, że to poczucie duchowej wolności pozwala Konradowi równać się z Bogiem. Tak jak On jest przecież kreatorem, tworzy poetyckie światy.
Wielka Improwizacja i Widzenie Księdza Piotra to wyjątkowe sceny dramatu niosące pytanie o przyczynę cierpień narodu. Konrad stawia je Bogu, lecz nie otrzymuje odpowiedzi, na co reaguje deklaracją, że przyjmie na siebie cały ból istnienia. Buntuje się przeciw Bogu jak mityczny Prometeusz (jest to romantyczna interpretacja mitu i postawy nazywanej prometeizmem), chce jak on uszczęśliwić ludzi dając im wolność i miłość.
W III cz. „Dziadów” mamy obraz funkcjonowania despotycznej władzy. Jej modelem jest carska Rosja, a uosobieniem Senator (Nowosilcow), człowiek bezwzględny, okrutny, cyniczny. Wokół niego nie brakuje zalęknionych, konformistycznych urzędników. Jest też i metafizyczny aspekt władzy Boga, mądrego, wszechmocnego, ale zdaniem Konrada pozbawionego miłości. To właśnie rząd dusz, którego Konrad domaga się od Boga. Paradoksalnie, gdyby tak się stało, mogłoby skutkować znacznie większym despotyzmem niż ten carski. Konrada kusi szatan chcący w nich „obudzić|” pierwiastki zła. Diabeł chce panować nad światem, jego narzędziem są carscy urzędnicy, ale zdobywa także zniewolonych, Polaków którzy godzą się żyć w zniewolonym kraju (scena na balu u Senatora, szczególnie menuet).
Konrad jest postacią tragiczną, a przyczyna tragizmu tkwi w nim samym, w jego postawie zderzają się przeciwstawne wartości, chce wolności dla narodu, ale droga którą wybiera zaprzecza idei wolności. Jawnym znakiem tragizmu jest omdlenie bohatera w chwili, kiedy miał zabluźnić przeciw Bogu. Istotne jest, że klęska Konrada otwiera perspektywę, którą objawi Widzenie Księdza Piotra.
Widzenie Księdza Piotra dopełnia Wielką Improwizację. Po buncie Konrada rozmowę z Bogiem prowadzi zakonnik i dzięki pokorze (kontrast z Konradem) zyskuje łaskę dostrzeżenia mistycznego sensu cierpienia Polski. Jest tu odniesienie do Apokalipsy i pism proroków, w których pojawiała się idea Mesjasza. Cierpienie narodu jest częścią boskiego planu, ma historyczny cel, Polska stanie się bowiem wybawicielką wszystkich cierpiących narodów, tak jak Chrystus stał się Zbawicielem ludzkości. Taka postawa to mesjanizm.
_____________________________________________________________________________________________
III cz. „Dziadów” odgrywa od początku swego powstania szczególną rolę w kulturze polskiej, przypisuje się jej znaczenie nie tylko literackie, ale też polityczne, religijne, a nawet prorocze. Od lat toczą się sporty wokół idei posłannictwa narodu czy sensowności cierpienia, a także obowiązku poświęcania się dla ojczyzny.
____________________________________________________________________________________________
Obok problematyki narodowej podjął też Mickiewicz zagadnienie narodowej poezji.