Dzieci nadpobudliwe są dziećmi trudnymi, wymagającymi większego wkładu pracy, większej cierpliwości, bardziej przemyślanego, konsekwentnego działania dla osiągnięcia pozytywnych rezultatów wychowawczych. Będąc uciążliwe, kłopotliwe wprowadzają dorosłych w stan zdenerwowania. Są dzieci o tak nasilonej nadpobudliwości, że całkowicie utrudniają prowadzenie zajęć.
Dziecko z ADHD wymaga więc stworzenia szczególnych warunków. Optymalnym miejscem nauczania dziecka nadpobudliwego jest klasa licząca około 10 – 15 osób, najlepiej o charakterze integracyjnym, gdzie pracuje dwóch odpowiednio przygotowanych nauczycieli.
Nauczyciel dziecka z ADHD przede wszystkim nie powinien karać go za objawy, utrzymywać systematyczne kontakty rodzicami, nie wzmacniać niewłaściwych zachowań, ale chwalić za wszelkie przejawy zachowań pożądanych. Ze względu na to, że dziecko ma kłopot ze zrozumieniem złożonych poleceń, wskazane jest, by mówić w taki sposób, by dziecko zrozumiało, tj. wydawać krótkie polecenia i kontrolować ich wykonanie, zaznaczać ważne momenty lekcji, dostosować się do rytmu pracy dziecka – z powodu zaburzeń uwagi pracuje ono krótko – więc polecane jest dzielenie trudniejszych zadań na etapy. Jako że pochodną zaburzeń uwagi jest zapominanie, należy wypracować strategie pomocy w tym obszarze (indywidualnie dobrane do możliwości ucznia). Zadaniem nauczyciela jest również stworzenie uporządkowanego świata w klasie – przestrzennie i czasowo, ustalenie stałych i jednoznacznych zasad oraz nakierowywanie na naukę samokontroli, sprawdzania wykonywanej pracy i pomoc w zorganizowaniu tej pracy[1]. Najbardziej skuteczne jest tu nauczanie totalne (wielomodalne). Kolejnym wyzwaniem dla nauczyciela jest znalezienie możliwych do zaakceptowania sposobów rozładowania nadruchliwości dziecka.
Wg badaczy ADHD rozpoczyna się we wczesnym dzieciństwie; definicyjnie przed siódmym, zdarza się, że przed piątym, a niejednokrotnie przed drugim rokiem życia. Inni badacze twierdzą, że cechy zespołu hiperkinetycznego są widoczne u dziecka już od momentu urodzenia, jako mniejsze zapotrzebowanie na sen, zwiększona drażliwość i płaczliwość i zaburzenia łaknienia. Nadmierna ruchliwość staje się zauważalna szczególnie, gdy dziecko zaczyna chodzić. Nie rozpoznaje się jednak wówczas zespołu nadpobudliwości ze względu na to, że cechą charakterystyczna dzieci do lat 3 jest duża ruchliwość i zmienność uczuciowa. Dzieci w wieku przedszkolnym mogą przejawiać typowe cechy nadruchliwości i impulsywności, zaburzenia uwagi w tym wieku nie są obserwowane. Codzienne życie z dzieckiem z ADHD stanowi duże wyzwanie dla jego rodziców i może być źródłem niepokoju i frustracji. Dziecko potrzebuje o wiele więcej czasu na wykonanie codziennych czynności, na niepowodzenia reaguje wybuchami złości, angażuje się w niebezpieczne i ryzykowne działania, narażając na urazy i wypadki.
Poważniejszy kryzys może wystąpić w okresie uczęszczania do przedszkola. Pojawiają się problemy z respektowaniem reguł obowiązujących w grupie, z wyrażaniem emocji w sposób społecznie akceptowany. Rozwój społeczny dziecka nie postępuje, nie rozwija ono umiejętności społecznych, gdy nie przyswaja i nie przestrzega wymaganych norm zachowania. Źle układają się stosunki z rówieśnikami – dziecko nie potrafi się podporządkować, jest agresywne w stosunku do kolegów, łatwo się złości i daje sprowokować. Takie zachowanie powoduje, że uczeń zaczyna pełnić rolę kozła ofiarnego lub sięga po „stanowisko” grupowego błazna.
Szkoła wydaje się jednym z najważniejszych, a zarazem – najtrudniejszych obszarów dla dzieci z ADHD. Większość tych problemów utrzymuje się po rozpoczęciu edukacji w szkole, a wręcz ADHD staje się bardziej widoczne, gdyż zaburzenia uwagi dodatkowo wpływają negatywnie na osiągnięcia dydaktyczne dziecka. Częstsze niż przeciętnie występują u takich dzieci trudności w opanowaniu umiejętności czytania i pisania poprawnego pod względem ortograficznym.
Osiągane wyniki i otrzymywane oceny są znaczniej poniżej potencjalnych możliwości. W klasie dziecko jest odbierane często jako gorsze, nieposłuszne i niegrzeczne. Wg badań amerykańskich 30 – 40% dzieci nadpobudliwych było zagrożonych usunięciem ze szkoły lub musiało zmienić klasę czy szkołę (w Polsce prawdopodobnie wynik byłby zbliżony). Z wielu badań wynika, że dzieci z zespołem hiperkinetycznym częściej też powtarzają klasę[1].
Uzyskiwanie w dłuższym okresie ocen poniżej możliwości skutkuje ponadto uzyskaniem niższego poziomu wykształcenia. Dzieci nadpobudliwe poszukują kontaktów społecznych, ale nie wiedzą, jak je nawiązać i nie posiadają umiejętności w tym kierunku. ADHD blokuje im osiągnięcie sukcesu szkolnego, sportowego, towarzyskiego. Poważnym problemem jest brak akceptacji ze strony rówieśników w okresie dojrzewania. Dziecko czuje się odrzucone i wyobcowane. Nawarstwiające się trudności prowadzić mogą do pogłębiania się problemów emocjonalnych, szczególnie w kierunku obniżenia samooceny, podwyższenia poziomu lęku, poczucia braku pewności siebie i spadku motywacji do nauki oraz nawiązywania kontaktów, co przyczynia się do rozwoju depresji, uzależnienia czy wykształcenia się osobowości aspołecznej.
Zespół nadpobudliwości psychoruchowej może trwać przez wiele lat; jego objawy utrzymują się u 70% adolescentów i u 30 – 50% osób dorosłych. Nawet, gdy młody człowiek wyrośnie z ADHD, problemy emocjonalne, trudności w nauce i w kontaktach z innymi pozostają[2].
Obecnie za ważne zagadnienie, zwłaszcza w gimnazjum, gdzie dzieci z ADHD
bardzo często „umykają diagnozie” uznaje się konieczność uwzględniania tzw. wieloosiowej diagnostyki[3].
Podsumowując można stwierdzić, że dziecko nadpobudliwe ruchowo otrzymuje w szkole etykietę „nieznośnego”. W konsekwencji :
- ma niską samoocenę;
- buntuje się przeciwko normom społecznym;
- próbuje różnych używek;
- jest przygnębione, cierpi na depresje;
- osiąga dużo niższe wyniki niż jego prawdziwe możliwości.
[1] L.J. Pfiffner, Wszystko o ADHD, Warszawa 2004, s. 33.
[2] C. Grzywniak, Nadpobudliwość psychoruchowa a trudności szkolne, „Życie Szkoły” 2000 nr 6, s. 359.
[3] A.M. Wójcik: Pozycja ADHD w grupie schorzeń powodujących specjalne potrzeby edukacyjne – bariery w diagnozowaniu i leczeniu. II Ogólnopolska Konferencja Naukowo-Szkoleniowa „Problemy diagnostyki, rehabilitacji i rozwoju dziecka niepełnosprawnego” Lublinie 2006.
[1] Pilecka W., Rudkowska G., Wrona L., Podstawy psychologii. Podręcznik dla studentów kierunków nauczycielskich, Kraków 1999, s. 67.