Najwybitniejszymi tekstami literackimi łacińskimi są dzieła historiograficzne (dziejopisarskie), czyli kroniki.
Anonim, od XVI wieku zwany Gallem
Autorem najstarszej kroniki jest cudzoziemiec, prawdopodobnie benedyktyn przybyły z Węgier lub poprzez Węgry z Francji. Goszcząc na dworze Bolesława Krzywoustego, nie chcąc, jak pisał „darmo polski chleb jeść”, zdecydował upamiętnić czyny polskiego władcy.
Utwór ma charakter świecki :
- jest stosunkowo rzetelnym źródłem wiedzy o dziejach Piastów (księga pierwsza),
- przede wszystkim obrazuje wydarzenia z czasów Krzywoustego (księgi druga i trzecia).
Nie ma w nim dat rocznych, każdą księgę poprzedza list dedykacyjny i wierszowane streszczenie, a urozmaica jedna „pieśń”. Sposób wykreowania głównego bohatera, Bolesława III, nie pozbawionego rysów panegirycznych w sylwetce wodza, rycerza i chrześcijanina, prezentowanie go poprzez czyny nawiązuje bezpośrednio do tzw. gestów, a szczególnie francuskich chansons de geste.
Szczególną popularnością cieszy się Pieśń o śmierci Bolesława sławiąca czyny króla i wyrażająca ogromną rozpacz jego żony. To przykład nurtu poezji rycersko – dworskiej. Utwór podporządkowany jest spoistej zasadzie kompozycyjnej. Stanowiła ją reguła trójdzielności. Całość składa się z trzech ksiąg, każdą poprzedza list dedykacyjny i wierszowany „epilog” (streszczenie księgi), a treść każdej urozmaicona została „pieśnią” i mową. Autor, utalentowany epik, użył w opowieści bogatego zasobu środków ekspresji zgodnych z regułami tzw. ars dictandi. Tok jego prozy (tzw. cursus) tętni rytmem, a rytm ten współdziała z rymami obecnymi głównie w zakończeniach zdań.
Wincenty Kadłubek
Pierwszy historyczny polski pisarz, (1150-1223) biskup krakowski, później mnich cysterski. Pochodził z Sandomierszczyzny, kształcił się za granicą, był kapelanem i kancelistą na dworze Kazimierza Sprawiedliwego. „Kronika Polski”, doprowadzona do 1203 roku, pisana była z myślą o ideałach i naukach religijnych i ma charakter moralistyczny.
Dzieło składa się z czterech ksiąg, pisanych prozą, ze wstawkami wierszowanymi:
- Trzy pierwsze mają charakter dialogu toczonego przez arcybiskupa gnieźnieńskiego Jana i biskupa krakowskiego Mateusza.
- Pierwszy opowiada, a drugi wysnuwa wnioski moralne, określa sens wydarzeń i porównuje je z wydarzeniami historii starożytnej.
- W części czwartej narratorem jest sam autor, który opowiada o panowaniu Mieszka Starego i Kazimierza Sprawiedliwego.
Dzieło utrzymane w charakterystycznym dla epoki stylu kwiecisto-alegorycznym, zawiera mnóstwo bajek i przypowieści o ludziach i zwierzętach. Znaleźć tu można fantastyczne wątki antyczne, np. relacje o zwycięskich walkach Polaków z Aleksandrem Wielkim. Zasługą Kadłubka jest odnotowanie legend, między innymi o Krakusie, Wandzie, Popielu i smoku wawelskim. Nasycone jest treściami patriotycznymi, a ideał miłości ojczyzny związał Kadłubek z ideałem wolności, niepodległości oraz praworządności. Świadczą o tym liczne sentencje, np. „Czego podejmiemy się z miłości ojczyzny, miłością jest, nie szaleństwem, męstwem, nie zuchwałością”; „lepiej, aby rodzice stracili potomstwo, niż żeby obywateli pozbawiono ojczyzny”.
W XV wieku „Kronika” służyła jako uniwersytecki podręcznik retoryki. Jej wartość historyczna jest niewielka.
Kronika wielkopolska
W zasadniczym zrębie powstała w końcu XIII wieku, a w XIV była rozszerzana. Pisanie jej najprawdopodobniej podjęto z inspiracji Przemysława II pod koniec XIII wieku, a tragiczna śmierć monarchy (w 1296 roku) przerwała przedsięwzięcie w pół zdania rozdziału 161. Autor pragnął kontynuować dzieło Kadłubka, przede wszystkim po to, by uświetnić dynastię wielkopolską. Najistotniejszym jej elementem jest streszczenie eposu o Walgierzu Udałym z Tyńca i o Helgundzie – jedynej namiastki średniowiecznego eposu rycerskiego w Polsce. Drugą opowieścią rycerską w tej kronice jest Opowieść o Wisławie Pięknym z Wiślicy.
Janko z Czarnkowa
Syn wójta miejskiego w wielkopolskim Czarnkowie, duchowny, być może prawnik. Brał udział w tworzeniu uniwersytetu w Krakowie, był podkanclerzym na dworze Kazimierza Wielkiego i gorącym zwolennikiem króla. Jako przeciwnik
Andegawenów na polskim tronie, wplątał się w spisek, został uwięziony i skazany na banicję. Jego dzieło powstawało w latach 1377-1384 i jest subiektywnym obrazem czasów współczesnych autorowi, okresu panowania Kazimierza Wielkiego i Ludwika Węgierskiego. Dzieło jest źródłem do poznania życia i obyczajów dworu, duchowieństwa i rycerstwa czternastowiecznej polski.
Jan Długosz
Pochodził z rodu szlacheckiego herbu Wieniawa, żył w latach 1415-1480, ukończył Akademię Krakowską, był sekretarzem Zbigniewa Oleśnickiego, wychowawcą synów Kazimierza Jagiellończyka, historykiem i politykiem. Uważa się go za najwybitniejszego dziejopisarza Słowiańszczyzny. „Roczniki, czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego” (Historia Polonica). to największe osiągnięcie kronikarstwa polskiego średniowiecza. Dzieło powstało w latach 1455-1480, obejmuje dzieje Polski od czasów legendarnych (pierwszych dziesięć ksiąg doprowadza je do roku 1409) przez okres „grunwaldzki”: 1410-1430 (księga jedenasta), aż do roku 1480 (najobszerniejsza księga dwunasta).
W odróżnieniu do poprzedników Długosz opiera się przede wszystkim na starannie dobranych i zbadanych dokumentach. Fakty układa chronologicznie, wnika w ich związki przyczynowo-skutkowe. Dzieło otwiera dedykacja – hołd pozgonny złożony Oleśnickiemu, jako inspiratorowi historii.
Długosz wykazuje wielki talent literacki widoczny w plastycznych opisach ludzi (między innymi ciekawe charakterystyki Kazimierza Wielkiego, Władysława Jagiełły, Zawiszy Czarnego), spraw (obok opisu procesów doniosłych, opowieści o fenomenach przyrody) i wydarzeń (np. opis bitwy pod Grunwaldem). Chętnie posługiwał się cytatami mów i dialogów, inkrustował prozę wierszami, ale przede wszystkim przytaczał materiały źródłowe.