W polityce ekologicznej państwa edukacja ekologiczna społeczeństwa uznawana jest za jeden z ważniejszych instrumentów realizacji strategii ekorozwoju społecznego i gospodarczego. Poziom świadomości ekologicznej społeczeństwa jest bowiem warunkiem akceptacji tej polityki. Trudno sobie wyobrazić aktywne uczestnictwo społeczeństwa nawet w najlepiej przygotowanych programach, jeżeli nie zostały one poparte wcześniejszą edukacją.
Edukacja ekologiczna kształtuje całościowy obraz relacji pomiędzy człowiekiem, społeczeństwem i przyrodą. Wskazuje zależność człowieka od środowiska oraz uczy odpowiedzialności za zmiany dokonywane w naturalnym środowisku. Tak więc jednym z najważniejszych zadań, jakie obecnie stoją zarówno przed organami władzy wszystkich szczebli, jak i przed ruchami społecznymi, jest utworzenie systemu powszechnej edukacji ekologicznej, poczynając od przedszkola aż po studia wyższe (edukacja formalna) oraz uwzględnienie wszystkich możliwych form edukacji nieformalnej.[1]
Zagadnienia edukacji ekologicznej społeczeństwa regulowane są przez akty prawne i dokumenty. Wiele elementów dotyczących edukacji ekologicznej zawiera Konstytucja RP, uchwalona 2 kwietnia 1997 roku. 10 maja 1991 roku Sejm RP podjął uchwałę w sprawie polityki ekologicznej w Polsce. Senat RP w 1995 roku podjął uchwałę obligującą rząd do wypracowania narodowego programu edukacji ekologicznej. W kwietniu 1995 roku zostało zawarte porozumienie o współpracy w zakresie edukacji ekologicznej pomiędzy Ministrem Edukacji Narodowej i Ministrem Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa.
Wyróżnia się tzw. edukację formalną, realizowaną w szkołach wszystkich stopni, oraz nieformalną, obejmującą wszystkie pozaszkolne rodzaje i formy kształtowania postaw proekologicznych.
Nowoczesna dydaktyka to nie tylko przyswajanie niezbędnych informacji, ale przede wszystkim odkrywanie, przeżywanie i działanie. Tak zorganizowany proces uczenia prowadzi do kształtowania trwałych postaw, na które nie mają wpływu zewnętrzne naciski. Trwałość postaw zapewnia, że będą się nimi kierować uczniowie w dalekiej przyszłości jako ludzie dorośli, podejmujący decyzje związane z kształtowaniem i ochroną środowiska.[2]
Edukacja ekologiczna w formalnym systemie nauczania prowadzona jest w przedszkolach, szkołach podstawowych, gimnazjach, liceach ogólnokształcących, technikach, liceach technicznych, zasadniczych szkołach zawodowych, szkołach pomaturalnych i policealnych oraz na uczelniach wyższych. Przedszkola są ważnym ogniwem kształtowania osobowości, między innymi w zakresie wychowania ekologicznego. Celem wychowania przedszkolnego w dziedzinie kształtowania świadomości ekologicznej jest przede wszystkim wyzwolenie chęci, nawyku i umiejętności obserwowania środowiska w jego naturalnym funkcjonowaniu. Dzięki temu kształtuje się w dzieciach wrażliwość na piękno i dezaprobatę dla wszelkich przejawów niszczenia przyrody oraz szacunek dla innych istot. Działania te pośrednio wpływają na styl życia i świadomość ekologiczną rodziców.[3]
Edukacja ekologiczna w szkołach jest obowiązkiem ustawowym. Mówi o tym art. 6.2 oraz 6.3 Ustawy o ochronie przyrody[4]. Jednakże dotychczas brak jest spójnego działania w tej dziedzinie.
Ustawa o systemie oświaty stanowi, że „system oświaty zapewnia w szczególności upowszechnianie wiedzy ekologicznej wśród dzieci i młodzieży oraz kształtowanie właściwych postaw wobec problemów ochrony środowiska”. Obowiązujące obecnie podstawy programowe wielu przedmiotów zawierają treści nawiązujące bezpośrednio do zagadnień ekologii oraz ochrony kształtowania środowiska. W szkołach ponadpodstawowych wszystkich typów, zagadnienia ochrony środowiska są włączone do programów nauk przyrodniczych i społecznych lub do specjalistycznych przedmiotów zawodowych, w których problematykę tę wiąże się z przygotowaniem do przyszłego zawodu. Coraz liczniejsze są programy autorskie edukacji środowiskowej. Niezwykle ważne jest jednak wyposażenie nauczycieli w odpowiednie pomoce w formie atrakcyjnie zredagowanych podręczników, broszur, folderów, filmów video oraz zestawów do ćwiczeń laboratoryjnych i terenowych.
Edukacja ekologiczna na poziomie akademickim obejmuje kształcenie zawodowe, przygotowujące specjalistów do pracy w zakresie ochrony środowiska, kształcenie mające na celu wprowadzenie w problematykę środowiskową przyszłych absolwentów szkół wyższych oraz studia podyplomowe, najczęściej dwusemestralne, uzupełniające wiedzę w zakresie ochrony środowiska. Uczelnie prowadzą również studia doktoranckie w tej dziedzinie, rozwijają ruch studenckich kół naukowych, organizują kongresy, konferencje, seminaria, sympozja naukowe i inne formy działalności na rzecz edukacji ekologicznej. Uczestniczą także w programach międzynarodowych (m.in. TEMPUS[5], PHARE[6], JICA[7]). Uczelnie albo prowadzą kierunki studiów związane z ochroną środowiska albo uwzględniają w swoich programach edukację ekologiczną, a także potrzeby edukacyjne środowisk lokalnych, współpracując w tym zakresie z administracją rządową i samorządową oraz z ośrodkami i ruchami ekologicznymi. W ostatnich latach wzrasta zainteresowanie osób dorosłych zdobywaniem wiedzy w nieobligatoryjnym systemie nauczania. Wzrasta rola uniwersytetów otwartych, studiów podyplomowych, kursów, szkoleń i innych form popularyzacji wiedzy, które wprowadzają edukację ekologiczną także na tym poziomie.
Edukację nieformalną prowadzą: dom rodzinny, pozarządowe organizacje ekologiczne, centra edukacji ekologicznej, parki krajobrazowe, samorządy terytorialne, wojewódzkie służby ochrony środowiska, kościoły i ruchy religijne, środki masowego przekazu i zakłady pracy.
Dom rodzinny jest miejscem wszelkich działań edukacyjnych, w tym i proekologicznych. Z racji swej wyjątkowej siły oddziaływania rodzina może okazać się pomocna w kształtowaniu właściwych postaw dzieci i młodzieży oraz stanowić podstawę skuteczności innych form edukacji ekologicznej. Dlatego bardzo ważna jest edukacja rodziców i przygotowanie ich do roli najważniejszych nauczycieli i wychowawców w tej dziedzinie.[8]
Pozarządowe organizacje ekologiczne skupiają bardzo różne środowiska społeczne, młodzieżowe i religijne. Wykazują różny zakres działania, zinstytucjonalizowania i aktywności. Działania tych organizacji skupiają się na poznawaniu problemów ekologicznych, edukacji członków ruchu ekologicznego, przybliżaniu społeczeństwu istoty i znaczenia problemów ekologicznych, organizowaniu szkoleń i seminariów, oddziaływaniu na władze w celu skłonienia ich do podejmowania pożądanych decyzji w zakresie ochrony środowiska. W większości organizacji ekologicznych kierunek działań wyznaczony jest przez tradycyjne „ochronne” podejście do kwestii środowiskowych. Kontakty decydentów z organizacjami ekologicznymi mogą okazać się pomocne przy wyborze właściwych rozwiązań.
Centra edukacji ekologicznej powołane są w celu kształtowania postaw proekologicznych oraz inspirowania i koordynowania działań w sferze edukacji ekologicznej społeczeństwa.
Podstawowe ich zadania to:
- powszechna edukacja ekologiczna dzieci i młodzieży;
- rozwijanie i wspieranie pozaszkolnych form edukacji ekologicznej;
- doskonalenie i poszukiwanie nowych metod, technik i form edukacji ekologicznej;
- doskonalenie zawodowe nauczycieli oraz specjalistów z dziedziny ochrony środowiska;
- aktywizacja i integracja społeczeństwa wokół idei ekorozwoju;
- nauczanie zasad właściwego gospodarowania zasobami przyrody;
- przeciwdziałanie postawom biernego krytykowania;
- uświadomienie korzyści osobistego czynnego udziału w działaniach na rzecz ochrony środowiska;
- krzewienie wiedzy ekologicznej w społeczeństwie ludzi dorosłych;
- podnoszenie świadomości ekologicznej decydentów, pracowników administracji lokalnej i samorządów terytorialnych;
- gromadzenie i przesyłanie informacji oraz tworzenie baz danych;
- rozpowszechnianie materiałów dydaktycznych;
- tworzenie bazy dydaktycznej dla potrzeb edukacji ekologicznej;
- doskonalenie zawodowe rolników w zakresie sanitacji wsi oraz ograniczania zanieczyszczeń pochodzących z rolnictwa;
Edukację ekologiczną prowadzą również parki krajobrazowe, dysponują bowiem ogromnym bogactwem zasobów przyrodniczych i dużym potencjałem organizacyjnym, który może prowadzić edukację ekologiczną poza obiektami szkół. Parki oferują formy edukacji ekologicznej dostosowane do potrzeb i możliwości grup wiekowych i zawodowych (m.in. organizowanie wycieczek po parkach i poznawanie ścieżek dydaktycznych, zajęcia terenowe, prowadzenie lekcji, pogadanek, prelekcji i wykładów, organizowanie pokazów filmów przyrodniczych i przezroczy oraz konkursów i olimpiad). Parki prowadzą też działalność wydawniczą (periodyki własne, przewodniki, albumy, foldery, widokówki, mapy, książeczki dla dzieci).[9]
Widoczny jest wzrost odpowiedzialności samorządów terytorialnych za sprawy ochrony środowiska i edukacji środowiskowej, w tym także edukacji ekologicznej w szkołach. Decyzje podejmowane na szczeblu lokalnym działają bezpośrednio na środowisko człowieka w miejscu zamieszkania. Wojewódzkie służby ochrony środowiska współuczestniczą w organizowaniu szkoleń, seminariów i kursów dla różnych grup odbiorców oraz opracowują i przekazują informacje o stanie środowiska. Opracowania te udostępniane są wszystkim zainteresowanym (szkoły, biblioteki, samorządy terytorialne, Sejmik Samorządowy, wyższe uczelnie, WFOŚiGW, zakłady pracy, centra edukacji ekologicznej, parki krajobrazowe, środki masowego przekazu). Patronują konkursom ukierunkowanym na ochronę środowiska, angażują się w organizację olimpiad wiedzy ekologicznej.
Kościoły i ruchy religijne coraz intensywniej podejmują działania kształtujące świadomość ekologiczną społeczeństwa. Prowadzą edukację poprzez: organizowanie seminariów, konferencji, spotkań dyskusyjnych, wydawanie książek, broszur, publikację artykułów w prasie religijnej, działania chrześcijańskich ruchów ekologicznych.
Media mają ogromny wpływ na poziom wiedzy społeczeństwa o stanie środowiska naturalnego. Największe znaczenie mają programy publicystyczne i filmy popularnonaukowe prezentowane przez telewizję. Zakłady pracy są także organizatorami i miejscem różnego rodzaju seminariów, konferencji i kursów związanych z ochroną środowiska. Elementy edukacji ekologicznej są włączane do szkoleń zawodowych.[10]
Potrzebę edukacji ekologicznej, która doprowadziłaby społeczeństwo do świadomej rezygnacji z modelu konsumpcyjnego podkreśla wielu autorów (Wiąckowski, 2000, Mundl 1999, Domka 1998, Kowalski 1997, Mathaus i Nęcka 1995, Cichy 1993, Barnier 1992). W latach 80- tych i na początku lat 90- tych wiele mówiło się o ekologii i ochronie środowiska, obecnie jednak „moda na ekologię” niejako minęła, przymiotnik „ekologiczny” – często nadużywany – stracił moc oddziaływania. Dodatkowo wysoki poziom bezrobocia w naszym kraju mógł negatywnie wpłynąć na zmianę postaw młodzieży.
[1] D. Kiełczewski, Ekologia społeczna, Białystok 1999, s. 54.
[2] D. Cichy, Podstawy dydaktyczne ochrony środowiska, Warszawa 1992, s. 26.
[3] Z. Przygórzewska, Edukacja ekologiczna w przedszkolu, Aura 2000 nr 6, dodatek ekologiczny dla szkół nr 69, s. 8.
[4] Ustawa z 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody, Dz. U. z 2004 r. Nr 92, poz. 880.
[5] TEMPUS jest programem pomocowym Unii Europejskiej wspierającym współpracę między uczelniami z krajów UE i z krajów partnerskich, a także wspierającym podnoszenie jakości kształcenia i reformy w sektorze szkolnictwa wyższego w krajach partnerskich.
[6] Program Phare powstał w roku 1989 w celu udzielania materialnej pomocy państwom kandydującym do Wspólnot Europejskich. Początkowo był on kierowany jedynie do Polski i Węgier, skąd też wzięła się jego pierwotna nazwa: Poland and Hungary: Assistance for Restructuring their Economies (PHARE). Od roku 1990 objął on także Bułgarię, Czechosłowację a następnie Albanię, Rumunię, Litwę, Łotwę i Estonię. W związku z rozszerzeniem listy państw-beneficjentów zaprzestano rozwijania skrótu PHARE, a oficjalna nazwa została zmieniona na „Phare”. Do roku 2000 z Phare korzystało już 17 państw europejskich.
[7] JICA – Japan International Cooperation Agency – japońska rządowa organizacja, pomagająca krajom rozwijającym się, oferując im swoje doświadczenie i wiedzę.
[8] J. Angiel, Edukacja ekologiczna w rodzinie, „Przyroda Polska” 2000 nr 6, s. 14 – 15.
[9] R. Więckowski, Edukacja ekologiczna, „Życie Szkoły” 1997 nr 2, s. 161.
[10] J. Dębowski (red), Edukacja ekologiczna wobec wyzwań XXI wieku ( materiały Olsztyńskiego Sympozjum Ekologicznego : Olsztyn-Giżycko 8-10 września 2000 r.), Olsztyn 2001.