Przez funkcje świetlicy szkolnej rozumie się określenie zadań, jakie ma ona do spełnienia we współczesnym systemie oświaty i wychowania środkami i metodami aprobowanymi przez ten system[1].
Świetlica jako placówka opiekuńczo- wychowawcza powinna spełniać następujące funkcje:
- opiekuńczą,
- wychowawczą,
- dydaktyczną,
- społeczną,
- kompensacyjną,
- reedukacyjną.
Funkcje te wynikają z potrzeb dzieci i młodzieży, z ich rozwojowych prawidłowości psychologicznych socjologicznych, przenikają się wzajemnie i stanowią integralną całość wyrażoną w treściach, formach i metodach działania[2].
Funkcja opiekuńcza polega na zapewnieniu opieki, poczucia bezpieczeństwa dziecku oraz dobrego samopoczucia, udzielaniu pomocy i rady w każdej sytuacji, która przysparza dzieciom trudności (np.: pomocy w nauce oraz innych codziennych problemów), zorganizowaniu dożywiania dla dzieci oraz odpoczynku biernego i czynnego na świeżym powietrzu, rozbudzaniu i rozwijaniu zainteresowań oraz uzdolnień. Właściwa opieka realizowana w świetlicy umożliwia dziecku zaspokajanie rzeczywistych potrzeb, które stają się czynnikiem rozwoju całej jego osobowości.
Funkcja wychowawcza polega na planowych oddziaływaniach mających na celu kształtowanie osobowości dziecka, jego postaw, zachowań oraz cech niezbędnych w życiu społecznym. W zakresie funkcji wychowawczej realizowane są funkcje szczegółowe mające na celu przygotowanie do samodzielnego podejmowania inicjatyw i kształcenia postawy twórczej, utrwalanie nawyków racjonalnego zagospodarowania czasu wolnego, przestrzegania zasad kultury życia codziennego, kształtowania postaw tolerancji i wzajemnego szacunku. Funkcja wychowawcza świetlicy realizowana jest poprzez zaspokajanie potrzeb dziecka w dziedzinie działalności twórczej, rekreacyjnej oraz poprzez wypełnianie zadań o różnym charakterze. Pełne i wolne wychowanie obejmuje sfery wynikające z uniwersalnych wyznaczników etycznych, kulturalnych, estetycznych, duchowych i zdrowej kondycji fizycznej.
Funkcja społeczna polega na uspołecznieniu dzieci i wdrożeniu ich do działań grupowych, do umiejętności współżycia i współpracy, podejmowania aktywności dla wspólnego dobra. Dla pełnej realizacji tej funkcji wskazane jest nawiązywanie kontaktów społecznych z placówkami kulturalno-oświatowymi i innymi świetlicami (np. przeglądy twórczości artystycznej świetlic szkolnych). Mogą one mieć charakter zabawy lub też wymiany doświadczeń i pokazanie własnego dorobku. Wychowawczo i społecznie pożyteczne są np. zajęcia propagujące zachowanie oraz postawy ekologiczne i humanitarne.
Głównym celem pracy świetlicy powinno być wychowanie człowieka życzliwego, aktywnego, tolerancyjnego dla innych i wymagającego dla siebie.
Funkcja dydaktyczna to organizowanie nauki własnej i pomocy koleżeńskiej pod opieką wychowawcy, organizowanie gier i zabaw dydaktycznych, zajęcia komputerowe, konkursy, rozwijanie czytelnictwa i odbywanie wycieczek tematycznych oraz dążenie do intensyfikowania metod praktycznych nad werbalnymi. Funkcja dydaktyczna świetlicy różni się zasadniczo od funkcji dydaktycznej szkoły i przybiera formę pomocy dziecku w odrabianiu zadań domowych oraz wdrożeniu do systematycznej i racjonalnej nauki.
Funkcja kompensacyjna jest bardzo istotną funkcją świetlicy, bowiem zmierza do wyrównywania różnic kulturowych, likwidowania lub minimalizowania zaniedbań wychowawczych i osiągnięć szkolnych.
Funkcja reedukacyjna polega na podejmowaniu działań mających na celu wyrównywanie braków, skorygowaniu wad i nieprawidłowości rozwojowych powstałych we wcześniejszych latach życia dziecka[3].
Praca w świetlicy jest wolna od sztywnych rygorów toku dydaktycznego, daje więc szansę wyżycia się wychowawców w twórczej pracy pedagogicznej, ale wymaga odpowiedniej organizacji.
Analizując zadania świetlicy należy podkreślić, że stanowi ona ważne ogniwo w systemie współczesnego wychowania i opieki nad dzieckiem. Jest miejscem sprzyjającym prawidłowemu rozwojowi osobowości dzieci. Wiadomo, że wielu rodziców pracuje i w związku z tym istnieje konieczność zajęcia się dziećmi. Poza tym wiele dzieci dojeżdża do szkół i czas ich powrotu do domu jest uzależniony godzinami odjazdu różnych środków lokomocji. Pojawia się jeszcze jedna grupa dzieci i młodzieży, którymi świetlica powinna się zająć w szczególny sposób, są to uczniowie z rodzin niewydolnych wychowawczo oraz patologicznych. W takich rodzinach dzieci nie mogą rozwijać się prawidłowo, często mają niepowodzenia w nauce i symptomy niedostosowania społecznego.
Z racji składu osobowego dzieci świetlica musi spełniać wiele zadań, między innymi: w czasie nieobecności rodziców ma zastąpić dzieciom dom, powinna próbować także załatwiać te sprawy, na które rodzice nie mają czasu, bądź nie potrafią sobie z nimi poradzić. Ważnym zadaniem świetlicy jest pomoc dziecku odnaleźć się w nowej sytuacji życiowej, ułatwić mu start szkolny, przezwyciężyć trudności związane z pełnieniem roli ucznia, dążyć do integrowania oddziaływań opiekuńczo- wychowawczych domu i szkoły, zaspokajać wielorakie potrzeby dziecka oraz stworzyć możliwie optymalne warunki dla ich wszechstronnego rozwoju.
Do realizacji tych zadań świetlica powinna mieć swobodę działania. Teoretycznie wymienione formy pomocy dziecku leżą w kompetencjach świetlicy. W praktyce jednak bywa różnie, choćby ze względu na to, że do realizacji tych zadań poza wspomnianą swobodą działania świetlica powinna dysponować odpowiednimi warunkami lokalowymi, materialnymi, a przede wszystkim dobrze przygotowaną kadrą[4].
Pracownikiem świetlicy powinien być dobry pedagog rozumiejący zadania opiekuńczo-wychowawcze szkoły i placówek wspomagających rozwój i wychowanie dzieci. Jego osobiste zainteresowania i „hobby”, cechy osobowości „otwartej”, o demokratycznym sposobie kierowania zespołem, bogate wnętrze, życzliwy stosunek do dzieci – to najważniejsze czynniki pomagające w ogromnym stopniu w osiągnięciu rezultatów wychowawczych. Wartość wychowawcy określa przede wszystkim jego stosunek do dziecka: miłość, zainteresowanie, rozumienie jego potrzeb[5]. Pracownikami pedagogicznymi świetlicy są: kierownik świetlicy, wychowawcy.
Kierownik świetlicy odpowiada za organizację i wyniki pracy opiekuńczo-wychowawczej. Opracowuje plan pracy, organizuje i prowadzi oraz kontroluje działalność wychowawczą i administracyjno-gospodarczą, hospituje pracę wychowawców, a także prowadzi zajęcia z dziećmi. Ponadto reprezentuje świetlicę na zewnątrz, jest przełożonym wszystkich pracowników, kieruje ich pracą, dba o harmonijne współdziałanie i przyjazną atmosferę. Czynności biurowo-administracyjne należą do obowiązków kierownika świetlicy lub są wykonywane przez administrację szkoły[6].
Wychowawca świetlicy odpowiada za powierzoną mu grupę uczestników i powierzony zakres pracy. Organizuje pracę opiekuńczo-wychowawczą w oparciu o plan pracy świetlicy. Utrzymuje także systematyczne kontakty z wychowawcami klas i nauczycielami uczestników świetlicy, z pedagogiem szkolnym i rodzicami. Ponadto wykonuje wszystkie inne czynności wynikające z planu działania świetlicy oraz gromadzi niezbędne materiały do zajęć z dziećmi, bierze udział w doskonaleniu zawodowym, prowadzi dziennik zajęć swojej grupy.
Wychowawca w świetlicy powinien być pełnym inwencji realizatorem i twórcą programu, planu pracy, obejmującego różnorodne formy działania dostosowane do konkretnej sytuacji i potrzeb dzieci. Aby umieć pomóc dzieciom, powinien posiadać zdolności diagnozowania potrzeb dzieci, umiejętność opracowania strategii i taktyki postępowania wychowawczego, tak dla poszczególnego dziecka jak i dla grupy. Dlatego, aby prowadzić pracę świetlicową, w której stosuje się różnorodne formy i metody nie wystarcza zwykle wykształcenie nauczycielskie. Wychowawca musi mieć dużą wiedzę psychologiczno-pedagogiczną i specjalistyczną, oprócz umiejętności prowadzenia jednego działu powinien umieć prowadzić różnorodne gry i zabawy, nauczyć dzieci np.: nowej piosenki, zabawy ze śpiewem, tańca. Powinien posiąść umiejętność pięknego czytania i recytowania, wykonywania różnych rekwizytów. Dlatego musi w swojej pracy ciągle się dokształcać i doskonalić. Oprócz przygotowania zawodowego do pracy świetlicowej konieczne są także odpowiednie predyspozycje psychiczne i takie cechy charakteru, które sprzyjają wytwarzaniu pogodnej i twórczej atmosfery. Wychowawca musi mieć zmysł organizacyjny oraz uzdolnienia artystyczne i techniczne[7]. Powinien brać czynny udział razem z dziećmi we wszystkich zajęciach świetlicowych, a swoją postawą i zachowaniem dawać przykład kulturalnego i towarzyskiego obycia.
Wychowawca to badacz i doradca. Pracownicy świetlicy wchodzą w skład rady pedagogicznej szkoły. Każdy z pracowników świetlicy, łącznie z kierownikiem, powinien posiadać gruntowną umiejętność jakiegoś jednego bodaj specyficznego działu zajęć, ponieważ efekty pracy opiekuńczo-wychowawczej świetlic szkolnych zależą głównie od wychowawców. Bez właściwego ich przygotowania do tej pracy i stabilizacji kadry placówki – te nie będą mogły w pełni realizować swoich zadań[8].
Na poziom pracy wychowawczej istotny wpływ mają warunki lokalowe. Prawidłowo urządzona sala do zajęć świetlicowych stwarza odpowiedni nastrój oraz uprzyjemnia pobyt dzieci na zajęciach. Dlatego nie jest obojętne, w jakich warunkach przebiega organizacja tych zajęć. Warunki lokalowe świetlicy mają także zasadniczy wpływ na różnorodność stosowanych form i liczbę aktywnie uczestniczących w nich dzieci. Dlatego troską organizatorów winno być zapewnienie jak najlepszego lokalu.
Dla dzieci lokal świetlicowy winien być ich drugim domem, przyjemnie urządzonym i dobrze organizującym wypoczynek, domem – w którym stwarza się miłą i serdeczną atmosferę. Ważne więc jest jego racjonalne i estetyczne urządzenie. Minimalny standard warunków lokalowych przewiduje sale do zajęć dla dzieci (min. 2 m²/ os.) ze światłem dziennym i właściwym oświetleniem sztucznym, zaplecze sanitarne, stoliki i krzesła dostosowane do wieku uczestników, pomoce dydaktyczne: przybory szkolne, gry planszowe, zabawki edukacyjne, książki itp., apteczkę z podstawowym wyposażeniem do udzielenia pierwszej pomocy[9]. W miarę możliwości świetlica powinna również posiadać: materace do zabaw i zajęć, specjalistyczne pomoce dydaktyczne, dostęp do pracowni komputerowej, plastycznej, czy muzycznej oraz podręczną bibliotekę (encyklopedia, słowniki, poradniki i czasopisma dostosowane do wieku dzieci).
Obecnie niezbędne wydaje się również wyposażenie świetlicy w ciekawe gry edukacyjne, mapy, telewizor, odtwarzacz DVD, wideo do prezentacji programów i filmów edukacyjnych. Zaopatrzenie świetlicy winno uwzględniać potrzeby wychowanków, a gry, pomoce naukowe i artykuły wspomagać wychowawców w prowadzeniu ciekawych zajęć, konkursów, zabaw – wszystko to w celu kształtowania zainteresowań uczniów i zapewnienie im ciekawych form spędzenia czasu wolnego.
Świetlica może wykorzystać wszystkie środki dydaktyczne, którym dysponuje szkoła, między innymi pracownię komputerową, salę gimnastyczną oraz księgozbiór biblioteczny, w systematycznym współdziałaniu z biblioteką szkolną[10].
[1] E. Kowalewska, W szkolnej świetlicy środowiskowej, Problemy Opiekuńczo – Wychowawcze 2000, nr 7, s. 37- 39.
[2] http://praca-opiekunczo-wychowawcza.wyklady.org/ (wgląd 12.02.2009)
[3] G. Sochaczewska, Rola świetlicy w ułatwianiu dziecku adaptacji do szkoły, [w] M. Pietkiewicz (red.) Świetlica szkolna szansą do wykorzystania, Warszawa 1988, s. 43-45.
[4] M. Rosiński, Organizacja pracy opiekuńczo – wychowawczej w świetlicach, Szczecin 1997, s. 15 – 17.
[5] Z. Zieja, ABC wychowawcy świetlicy, Jelenia Góra 1995, s. 22.
[6] Ewa Wiśniewska-Zosiuk, Koncepcja pracy świetlicy szkolnej, Wychowanie na co Dzień 2007, nr 7-8, s. VII – VIII.
[7] Z. Zieja, ABC wychowawcy świetlicy, Jelenia Góra 1995, s. 22
[8] E. Szperlich, M. Lehman, Refleksje świetlicowe, Psychologia w Szkole 2008, nr 2 s. 145-148.
[9] Program rozwoju Zespołu Szkół Ogólnokształcących nr 6 w Kielcach na lata 2005 – 2008.
[10] M. Pietkiewicz, Świetlica szkolna szansą do wykorzystania, Problemy Opiekuńczo -Wychowawcze, 2000, nr 7, s. 38.
J.D.