Jan Kasprowicz (1860-1926)
Liryczną twórczość poety można podzielić na charakterystyczne etapy, w których odpowiednio jawi się:
- jako “rzecznik skrzywdzonych i poniżonych” – cykl sonetów “Z chałupy”,
- jako typowy modernista-dekadent – „Krzak dzikiej róży”, “Hymny”,
- jako człowiek przyjmujący postawę franciszkańską – tom “Księga ubogich”.
“W chałupie” – niejako tytułowy sonet cyklu, który jest zbiorem “obrazków” obnażających nędzę ludu i usiłują dotrzeć do sumień
czytelników. Strofa 1 i 2 to opis wsi (elementy naturalistyczne w drobiazgowości i eksponowaniu brzydoty), dwie kolejne zwrotki są liryczną
refleksją wprowadzającą podwójną perspektywę czasową (opis jest wspomnieniem) i ujawniającą podwójną tożsamość bohatera (niegdyś wiejski chłopiec, teraz inteligent).
“Krzak dzikiej róży w Ciemnych Smreczynach” – cykl czterech sonetów łączących impresjonizm (ten sam krajobraz w różnych porach
dnia opisany poprzez subtelne wrażenia zmysłowe) z symbolizmem (kontrastowo zestawione: róża – życie, młodość, zdrowie, siła, hart, piękno i limba – przemijanie, śmierć, starość, choroba, kruchość, słabość, brzydota).
Hymny
“Święty Boże” – przedstawia fantastyczną wędrówkę ludzi, drzew, kwiatów, krzewów, łanów polnych do “ostatniej mogiły”. Na czele
kroczy sam poeta i błaga obojętnego Boga o zmiłowanie nad ludem (prometejska postawa). Pochód przypomina wizję średniowiecznych procesji. Kasprowicz nastrój grozy nasycił uczuciem przerażenia – katastrofa zawisła nad światem.
“Dies irae” – “Dzień gniewu” – nawiązująca do tradycji prometejskiej apokaliptyczna wizja zagłady świata pełnego grzechu (katastrofizm). Upodobnienie zwrotów do suplikacji i żarliwych wezwań o sprawiedliwą karę, po rozeznaniu winy i grzechu człowieka oraz wersyfikacja
psalmu mszalnego w rytmie śpiewnego 8-sylabowca upodabnia utwór do pieśni religijnej. W apostrofach następuje gwałtowny przeskok z religijnej prozodii do nowoczesnego rytmu wiersza białego. Wyraźny ekspresjonizm poprzez dążenie do wyrazistego przedstawienia subiektywnych przeżyć, nadanie utworowi silnego napięcia emocjonalnego i udramatyzowanie treści.
“Moja pieśń wieczorna” – najpiękniejszy poemat cyklu, spokojny wieczorny hymn duszy sławiącej Boga. Powrót do symbolu duszy jako
wygnanki z raju, uznania nienaruszalnego, etycznego porządku świata, zgodnie z którym zło jest jedynie sprzeniewierzeniem się człowieka Bogu.
“Hymn św. Franciszka z Asyżu” – głosi zbawienie przez miłość do wszystkich przejawów życia (nieomal religijne uwielbienie przyrody),
pochwała pokory, która przyjmuje jako boży porządek na ziemi współistnienie cierpienia i radości.
“Umiłowanie ty moje!…” – piękny liryk miłosny poświęcony żonie i klimatowi domu na Harendzie. Przykład wiersza tonicznego.