Pojęcie kompetencji społecznych odnosi się do kształtowania osobowości dziecka, a więc do przekazywania wartości, norm i wzorów kulturowych. Proces ten zaczyna się od pierwszych lat życia dziecka i przebiega najpierw w grupie rodzinnej, później – w miarę rozszerzania się jego kontaktów społecznych – kształtuje się również pod wpływem oczekiwań i nacisku z zewnątrz[1]. Warto pamiętać, że problematyka kompetencji społecznych ma dość długą historię sięgającą połowy ubiegłego stulecia. Zajmowali się nim głównie psychologowie rozwojowi i wychowawczy, a także pedagogowie. Samo pojęcie kompetencji społecznych rozwijało się stopniowo w psychologii, choć wydaje się, że w ostatnich latach obserwuje się szczególne zainteresowanie tymi właściwościami i dotyczy to w równym stopniu psychologów – naukowców, jak i praktyków. Jak podkreślają znawcy przedmiotu zjawisko to wiąże się z poszukiwaniem czynników szeroko rozumianego życiowego powodzenia[2]. Do psychologii pojęcie kompetencji wprowadził w 1959 roku R. White zajmując się problematyką wywierania wpływu na otoczenie
Niezbędne wydaje się przedstawienie różnych definicji kompetencji społecznych, tym bardziej, że w literaturze przedmiotu kompetencje społeczne nie zostały zdefiniowane w sposób jasny i ogólnie przyjęty, a poszczególne definicje cechuje duża rozbieżność. Próby rozróżnienia pojęciowego podejmowali różni badacze, zadając sobie jednocześnie pytanie czy kompetencje stanowią pewną ogólną umiejętność społeczną, która ujawnia się w różnorodnych sytuacjach, czy też obejmują różne specyficzne umiejętności nie zawsze ze sobą związane[3]. Niejednokrotnie badacze używają różnych określeń kompetencji społecznych, na przykład umiejętności społeczne, inteligencja społeczna, inteligencja emocjonalna czy społeczne zdolności, umiejętności. Warto jednak pamiętać, że wszystkie te nazwy wiążą się przede wszystkim ze skutecznym i efektywnym funkcjonowaniem jednostki w środowisku i kontaktami z innymi. Psychologia – kompetencje społeczne wiąże z „procesem stawania się pełnowartościowym członkiem społeczeństwa, znającym i przestrzegającym obowiązujących w danym społeczeństwie norm i zwyczajów, zachowujących się tak samo jak inni, mającym podobnego typu zainteresowania, potrzeby itp.”[4]. Zaś według T. Parsonsa kompetencje społeczne należy wiązać ściśle z kształtowaniem w jednostce poczucia obowiązku i umiejętności koniecznych do pełnienia w przyszłości ról dorosłych[5].
Według Z. Tyszki proces nabywania kompetencji społecznych realizuje się początkowo w rodzinie poprzez przykłady, naśladownictwo, system nakazów i zakazów, działalność inspirującą ze strony osób socjalizujących oraz system kontroli społecznej realizowany poprzez nagrody i kary[6]. Potem – w miarę rozwoju dziecko przechodzi przez różne instytucje socjalizujące, w tym przedszkole i szkołę. Szczególnie w szkole, stanowiącej zinstytucjonalizowaną formę solidarności, przebiegają procesy socjalizujące dziecko. Na specjalną uwagę w tym względzie zasługuje ważność grupy koleżeńskiej w procesie socjalizacji, identyfikacja z nauczycielem oraz intensywność kontaktów z rówieśnikami. Można więc uznać, że szkoła jest miejscem przeprowadzenia wstępnego istotnego etapu socjalizacji, działa równolegle z rodziną i przygotowuje dziecko do udziału w innych grupach społecznych poza szkołą. .
Zdaniem K. Skarżyńskiej – kompetencje społeczne to umiejętność realizacji celów społecznych i jednostkowych, przy jednoczesnym zachowaniu poprawnych stosunków z partnerami interakcji[7]. Podobnie M. Argyle uznaje, że kompetencje społeczne to wzory pewnych zachowań, dzięki którym jednostki stają się są społecznie kompetentne, czyli gotowe do wywierania pożądanego wpływu na innych. Na umiejętności te składają się wiedza, zrozumienie, brak niepokoju, które przyczyniają się do wzrostu zachowań społecznych. Zachowują więc aspekt zachowaniowy zdolności społecznych. M. Argyle dzieli kompetencje społeczne na dwie kategorie, wskazując powszechne umiejętności społeczne, niezbędne każdej jednostce oraz zawodowe umiejętności społeczne, niezbędne w różnych profesjach[8]. Natomiast J. Strelau[9] utożsamia kompetencje społeczne z inteligencją społeczną, podobne stanowisko prezentuje H. Gardner, który w swoim modelu inteligencji wielorakich wyodrębnia inteligencję intrapersonalną (charakterystyczna jest wysoka świadomość, zdolność do refleksji nad sobą, własnym zachowaniem i postępowaniem, motywacją i emocjami, postrzeganie świata przez pryzmat własnej osoby) i interpersonalną (charakterystyczna jest zdolność wchodzenia w interakcje z innymi, rozumienia innych ludzi, współodczuwania oraz umiejętność komunikowania się, negocjowania i wypracowywania kompromisów, postrzeganie świata przez pryzmat drugiego człowieka)[10].
Twórcą pojęcia inteligencji społecznej był E. L. Thorndike, który wyróżnił trzy jej kategorie – ogólną, abstrakcyjną, praktyczną, wykonawczą, techniczną oraz inteligencję społeczną, związaną z komunikacją z innymi rozumieniem innych i właściwym postępowaniem). Zagadnieniem współczesnego rozumienia inteligencji społecznej, rozumianej jako zdolność do prawidłowego interpretowania i przetwarzania wiadomości o charakterze społecznym zajęli się także E. Nęcka[11] czy A, Kopik i M. Zatorska[12]. Według tych autorów inteligencję społeczną należy powiązać z umiejętnością nawiązywania i podtrzymywania kontaktów aspołecznych, właściwą komunikacją werbalną i niewerbalną, umiejętnością kontrolowania, modyfikowania i dostosowywania własnych emocji i oczekiwań innych ludzi, empatią, ale także i dążeniem do kierowania i manipulowania innymi. I. Obuchowska „identyfikuje pojęcie inteligencji społecznej z inteligencją emocjonalną, która jest jednym z czynników kompetencji społecznej[13]
Z punktu widzenia rozważań dotyczących funkcjonowania ucznia w środowisku szkolnym najbardziej przydatna wydaje się definicja sformułowana przez A. Matczak, według której kompetencje społeczno-emocjonalne to „złożone umiejętności warunkujące efektywność regulacji emocjonalnej i radzenia sobie w różnego rodzaju sytuacjach społecznych”[14]. Autorka podkreśla, że nie powinno wskazywać się jednej ogólnej kompetencji, bowiem istnieje wiele jej rodzajów, na przykład kompetencje związane z prawidłowym ocenianiem zaistniałych sytuacji społecznych czy trafnym postrzeganie innych osób, ich przeżyć czy intencji, które nazywa umiejętnościami percepcji społecznej.
Ponadto A. Matczak wyodrębnia wrażliwość społeczną i empatię, znajomość obowiązujących zasad i reguł społecznych oraz umiejętność właściwego reagowania jednostki na określone sytuacje społeczne, w tym również umiejętność radzenia sobie z problemami i sytuacjami konfliktowymi, kiedy niezbędna wydaje się umiejętność komunikacji, współpracy i postaw asertywnych.
Podsumowując należy podkreślić, że na kompetencje społeczne składa się wiele elementarnych umiejętności i zdolności, które pozwalają na efektywne, społeczne działanie. Nie sposób nie wspomnieć o osobowości jednostki i temperamencie, które są ważnymi determinantami poziomu kompetencji społecznych, bowiem cechy osobowości i temperamentu wpływają znacząco na zachowanie jednostki wobec innych i tym samym innych osób na daną jednostkę. Temperament i aktywność, sposób wyrażania przeżyć, w tym równowaga emocjonalna, poczucie własnej wartości, odwaga oraz brak lęku społecznego, ale i także pewne reakcje unikania, ucieczki czy braku motywacji są wyraźnymi symptomami funkcjonowania społecznego[15].
Istotnym również zagadnieniem jest znaczenie kompetencji społecznych, należy bowiem pamiętać, że kompetencje społeczne mają ogromny wpływ na codzienne funkcjonowanie, odnajdywanie się w trudnych sytuacjach codziennych, tak w sferach prywatnych jak i zawodowych. Wysoki poziom kompetencji społecznych pomaga jednostce i decyduje o lepszym przystosowaniu, ułatwia plastyczność zachowań i postaw, ułatwia komunikację, obniża lub niweluje lęk, samotność czy poczucie osamotnienia. Deficyty generują zachowania ryzykowne i nieaprobowane w społeczeństwie[16].
[1] J. Rembowski, Rodzina w świetle psychologii, Wyd. WSiP, Warszawa 1986, s.97.
[2] K. A. Knopp, Kompetencje społeczne- pomiar i aplikacja praktyczna, Instytut Psychologii Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie, k.knopp@uksw.edu.pl (dostęp 14.09.2013)
[3] U. Jakubowska, Wokół pojęcia „kompetencja społeczna” – ujęcie komunikacyjne, „Przegląd Psychologiczny” 1996, nr 39, s. 29-40.
[4] J. Siuta (red.), Słownik psychologii, Wyd. Zielona Sowa, Kraków 2006, s. 198.
[5] T. Parsons, Struktura społeczna a osobowość, Wyd. PWE, Warszawa 1969, s. 172.
[6] Z. Tyszka, Socjologiczne aspekty socjalizacji w rodzinach współczesnych, „Zagadnienia Wychowawcze a Zdrowie Psychiczne” 1983, nr 4/5, s. 16-26.
[7] K. Skarżyńska, Spostrzeganie ludzi, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 1981, s. 77-78.
[8] M. Argyle, Psychologia stosunków międzyludzkich, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2002, s. 111.
[9] J. Strelau, Psychologia. Podręcznik akademicki, Wyd. GWP, Gdańsk 2000, S. 248.
[10] H. Gardner, Inteligencje wielorakie. Nowe horyzonty w teorii i praktyce, Wyd. Laurum. Warszawa 2009, s. 9.
[11] E. Nęcka, Inteligencja. Geneza, struktura, funkcje, Wyd. GWP, Gdańsk 2003, s. 120.
[12] A. Kopik, M. Zatorska, Wielorakie podróże – edukacja dla dziecka, Wyd. Europejska Agencja Rozwoju, Kielce 2010, s. 62.
[13] M. Szczepańska, Edukacja teatralna a rozwój kompetencji społecznych dziecka w wieku wczesnoszkolnym, Wyd. Pomorskiej Akademii Pedagogicznej, Słupsk 1999, s. 48.
[14] A. Matczak, Zarys psychologii rozwoju: podręcznik dla nauczycieli, Wyd. Żak, Warszawa 2003, s. 51.
[15] A. Matczak, Temperament a kompetencje społeczne, [w:] A. Ciarkowska, A. Matczak (red.), Różnice indywidualne: wybrane badania inspirowane Regulacyjną Teorią Temperamentu profesora Jana Strelaua, Wyd. UW, Warszawa 2001, s. 59.
[16] M. Argyle, Psychologia…, wyd. cyt. s. 187; J. Terelak, Psychologia stresu, Wyd. Branta, Bydgoszcz 2001, s. 66.