Szybki rozwój badań nad konkurencyjnością gospodarki, zwłaszcza w ostatnich 20 latach, doprowadził do dużego zróżnicowania w używaniu terminu „konkurencyjność” lub „zdolność konkurencyjna”.
We współczesnej ekonomii konkurencyjność jest dyskusyjnie i wieloznacznie rozumiana. W myśl najprostszego określenia „konkurencyjnym” staje się wytwórca, jeżeli jest w stanie z powodzeniem rywalizować z konkurentami[1].
W ekonomii konkurencyjność jest też określana jako zdolność do osiągania sukcesu w gospodarczej rywalizacji[2].
Według definicji UE, konkurencyjność to zdolność firm do podtrzymywania swojej bazy zaspokajania potrzeb klientów i konsumentów przez bardziej sprawną podaż towarów i usług na coraz lepszych warunkach cenowych i pozacenowych[3].
„The World Copetetiveness Report 1994” przygotowany przez Międzynarodowy Instytut Rozwoju Zarządzania (IMD–International Institute for Managment Development) we współpracy ze Światowym Forum Ekonomicznym (WEF – World Economic Forum) definiuje międzynarodową konkurencyjność gospodarki lub firmy jako zdolność do tworzenia większego bogactwa niż konkurenci na rynku.
Konkurencyjność przedsiębiorstw jest jedną z głównych zasad, na których oparta jest gospodarka rynkowa. Według M.E. Portera[4], mimo, że konkurencja toczy się bezpośrednio między przedsiębiorstwami, to jednak – obok czynników mikroekonomicznych określających przewagę konkurencyjną – muszą istnieć też czynniki makroekonomiczne, które sprawiają, że firmy jednych krajów częściej niż innych odnoszą sukcesy we współzawodnictwie.
Konkurencją będzie zjawisko, którego uczestnicy rywalizują między sobą
w dążeniach do analogicznych celów, czyli działania podejmowane przez jednych dla osiągania określonych celów, utrudniają osiąganie takich samych celów przez innych.
Tak rozumiana konkurencja może być rozpatrywana według różnych kryteriów. Są nimi:
- arena konkurencji,
- podmioty konkurencji,
- przedmiot konkurencji,
- zakres (zasięg) konkurencji,
- charakter konkurencji, intensywność konkurencji.
Arena konkurencji to przestrzeń, w której zachodzi zjawisko konkurencji między określonymi podmiotami.
W oparciu o kryterium areny można podzielić konkurencję na rynkową i pozarynkową. Konkurencja rynkowa ma miejsce między uczestnikami rynku po stronie popytu i po stronie podaży tzn., że konkurują między sobą podmioty zgłaszające popyt i podmioty podaży. Kupujący konkurują między sobą i między sobą konkurują sprzedający.
Jej głównym wyróżnikiem jest fakt, że konkurują między sobą uczestnicy rynku, co nie ogranicza zakresu sposobów konkurowania do obszaru rynku. Na arenie konkurencji rynkowej konkurenci nie zawsze posługują się w swych wzajemnych interakcjach wyłącznie instrumentami rynkowymi.
Arenę tę można rozpatrywać na trzech poziomach:
- konkretnych rynków, których granice wyznaczane są danego rodzaju potrzebami
i popytem na dobra służące do zaspakajania tych potrzeb, - sektorów rynków, które obejmują podmioty wytwarzające dobra i/lub usługi będące substytutami,
- grup strategicznych, które tworzą podmioty stosujące zbliżone lub identyczne sposoby
i instrumenty konkurowania (strategie konkurowania).
Kryterium podmiotu konkurencji określa, kim są konkurujący między sobą rywale. Z tego punktu widzenia można wyróżniać konkurencję między: blokami państw, gospodarkami narodowymi, firmami, jednostkami organizacyjnymi wewnątrz firm
i poszczególnymi osobami w firmie.
Przedmiot konkurencji określa, o co toczy się konkurencja. W zasadzie konkurencja pojawia się „na wejściach” i „na wyjściach” konkurujących podmiotów. Konkurencja „na wejściach” toczy się na wielu rynkach (finansowym, surowcowym, produktów i usług, informacji, pracy, itp.). Jej przedmiotem są szeroko rozumiane zasoby (informacje oraz środki i kanały ich transmisji, wiedza w ogóle, a w jej ramach know–how, środki produkcji, środki transportu, kapitał, tereny i grunty mające wpływ na korzyści lokalizacyjne, surowce, materiały, półprodukty, produkty gotowe, usługi, ludzie jako czynnik pracy, itp.).
Aby zasoby mogły stanowić przedmiot konkurencji, muszą mieć charakter dóbr rzadkich. Rzadkość należy rozumieć w ujęciu ilościowym i jakościowym.
W ujęciu ilościowym wiele zasobów nadal pozostaje dobrami powszechnie dostępnymi (np. czynnik pracy na większości rynków pracy występuje w nadmiarze w sensie ilościowym).
Gdy jednak na wymiar ilościowy nałożone zostaną cechy jakościowe, to sytuacja ulega zmianie – wiele zasobów ma charakter dóbr rzadkich.
Im wyższe są wymagania podmiotów konkurujących do jakości określonych zasobów, tym większa jest rzadkość zasobów odpowiadających tym wymaganiom. Dotyczy to np. takich zasobów, jak: dogodne lokalizacje, informacje, wiedza oraz ludzie (pracownicy) o określonych, rzadkich kwalifikacjach.
Zakres konkurencji odnosi się do sytuacji, w których podmiotami konkurencji są przedsiębiorstwa i służy do wyznaczenia granic obszaru obecnej lub planowej ich aktywności.
Wyróżnia się kilka zakresów konkurencji:
- zakres gałęziowy – określa, czy podmiot działa w określonej jednej gałęzi, a nawet niepokrewnych gałęziach, lub w wielu sferach życia gospodarczego,
- zakres asortymentowy – wskazuje, czy podmiot wytwarza i konkuruje określonym jednym asortymentem wyrobów,
- zakres segmentu rynku – opisuje typ odbiorców, dla których podmiot wytwarza produkty,
- zakres pionowy – wskazuje, ile ogniw łańcucha kooperacji pionowej obejmuje podmiot.
- zakres geograficzny – wskazuje granice terytorialne rynków, na których działa
i konkuruje przedsiębiorstwo (można mówić o konkurencji na rynku lokalnym, na rynku regionalnym w ramach kraju, na rynku krajowym, rynku wielonarodowym), - zakres kompetencji – określa dziedziny szczególnych umiejętności firmy, które wykorzystuje ona w tworzeniu swej oferty rynkowej.
Ze względu na charakter konkurencji wyróżnia się najogólniej konkurencję doskonałą i niedoskonałą. Konkurencja doskonała jest konstrukcją modelową, służącą do teoretycznych rozważań ekonomicznych dotyczących struktury i charakteru rynku (rynek doskonały). W praktyce występują jedynie różne odmiany konkurencji niedoskonałej.
Koncepcja intensywności stosowana jest w analizach konkurencji rynkowej
w dwu ujęciach. W pierwszym intensywność konkurencji to skłonność oraz zdolność podmiotów rynku do uczestnictwa w płynnych procesach dostosowawczych w zmieniających się warunkach rynku. Intensywność konkurencji może być wyrażana za pomocą dwóch wzajemnie powiązanych zjawisk, a mianowicie:
- stopnia zależności każdego sprzedawcy od postępowania konkurentów oraz stosowanych przez nich instrumentów działania na rynku,
- stopnia zdolności oraz możliwości wywierania przez każdego sprzedawcę wpływu na postępowanie konkurentów.
W drugim ujęciu intensywność traktowana jest szerzej – jako pewna cecha opisująca interakcje organizacji z jej otoczeniem. Miarą intensywności jest tutaj wielkość nakładów zasobów, jakie organizacja musi przeznaczać na utrzymywanie relacji z otoczeniem na poziomie zapewniającym organizacji sprawne funkcjonowanie (realizację celów).
Termin konkurencyjność zawiera w sobie element dynamiczny i statyczny. Używanie terminu „konkurencyjność” w sensie dynamicznym dotyczy analizy czynników decydujących o długookresowej zdolności do konkurowania. Używanie tego terminu w sensie statycznym dotyczy oceny tej zdolności w danym momencie czasowym.
Przegląd definicji i opracowań poświęconych konkurencyjności ujawnia dwie charakterystyczne cechy:
- Jeżeli definicje konkurencyjności odnoszą się do jednego z wycinków życia gospodarczego (np. gałęzi przemysłu, określonych przedsiębiorstw), wtedy jednoznacznie określają konkurencyjność lub zdolność do konkurowania.
- Jeżeli definicje konkurencyjności odnoszą się do całego kraju lub regionu, jednoznaczność i precyzja tracą na znaczeniu na rzecz ogólności. Utrata konkurencyjności gałęzi przemysłu lub branży nie przesądza o utracie zdolności konkurencyjnej gospodarki jako całości lub gospodarki regionu. Jest to sygnał o zmianach zachodzących w strukturze gospodarki kraju lub regionu.
Mówiąc o konkurencyjności podmiotów gospodarczych (może być nim kraj, region, przedsiębiorstwo) – za miarę wzrostu zdolności konkurencyjnej należy uznawać
(nie tyle poprawę pozycji konkurencyjnej tych jednostek, lecz) umiejętność takiego ukształtowania swojej struktury gospodarczej, która długookresowo gwarantuje efektywny, korzystny rozwój, zabezpieczający wysoki poziom dochodów realnych.
W dziedzinie rozwoju regionalnego konkurencyjność pojmuje się jako zdolność regionów do przystosowywania się do zmieniających się warunków pod kątem utrzymania i poprawy pozycji w toczącym się między regionami współzawodnictwie[5].
Współzawodnictwo bezpośrednie przejawia się w formie rywalizacji o dostęp do różnego rodzaju korzyści z zewnątrz, w rywalizacji w przyciąganiu pożądanych inwestorów.
Współzawodnictwo pośrednie wyraża się w działaniach władz regionalnych na rzecz poprawy warunków otoczenia dla przedsiębiorstw funkcjonujących w regionach i wpływania tą drogą na wyniki gospodarcze osiągane w tych regionach[6].
[1] R. Borowiecki, Restrukturyzacja a konkurencyjność przedsiębiorstw, AE Kraków 1998, s. 125.
[2] D.R. Kameschen, R.B. McKenzie, C. Nardinelli, Ekonomia, Fundacja Gospodarcza NZSS Solidarność, Gdańsk 1991, s. 47.
- Begg, S.Fisher, R. Dornbusch, Makroekonomia, PWE, Warszawa 1996, s. 446.
[3] Panorama of UE Industry 1997, Competitive Companies, Brussels 1997.
[4] M.E. Porter, Strategia konkurencji, PWE Warszawa 1994, s. 73.
[5] Zespół Zadaniowy ds. Rozwoju Regionalnego…, op.cit.
[6] T. Markowski, Konkurencyjność i współpraca wewnątrzregionalna podstawą nowoczesnej polityki rozwoju regionalnego, [w:] Z. Mikołajewicz, Podstawowe problemy polityki rozwoju regionalnego i lokalnego, Opole 1997, s. 39.