Dwutomowa powieść historyczna powstała w 1900 roku. Oś fabularną stanowią dzieje szlachetnego młodego rycerza, Zbyszka z Bogdańca, który poślubia Danuśkę, córkę Juranda ze Spychowa, wroga Krzyżaków, a po jej śmierci wiążę się \ Jagienką, córką Zycha ze Zgorzelic.
Akcja obejmuje czas od śmierci królowej Jadwigi (399) do bitwy pod Grunwaldem (1410).Krótki epilog wydłuża ten okres do 1466 roku (pokój w Toruniu)
Wydarzenia rozgrywają się w następujących historycznych miejscowościach:
- Tyniec,
- Kraków,
- Ciechanów,
- Malbork,
- Szczytno,
- Sieradz,
- Płock,
- Wilno,
- Nowe Kowno,
- Grunwald.
H. Sienkiewicz przypomniał relacje polsko-krzyżackie, przedstawił krzywdy, jakie Zakon wyrządził Polakom. Informacje te stanowią tło powieści, co uczyniło przedstawiane wydarzenia bardziej prawdopodobnymi. Z rzeczywistych wydarzeń opisana jest bitwa pod Grunwaldem.
Postaci historyczne w powieści:
- król Władysław Jagiełło,
- królowa Jadwiga,
- księżna |Anna Danuta,
- Ulrich von Jungingen,
- Powała z Taczewa,
- Skirwoiłło,
- Kuno von Lichtenstein,
- Konrad von Jungingen,
- książę Witold,
- Zawisza Czarny, Zyndram z Maszkowic.
Postaci fikcyjne w powieści:
- Zbyszko z Bogdańca,
- Maćko z Bogdańca,
- Danusia Jurandówna,
- Jagienka Zychówna,
- Jurand ze Spychowa,
- Zygfryd de Lowe,
- ksiądz Kaleb,
- Hlava,
- Zych ze Zgorzelic,
- Fulko de Lorche,
- Hugo de Danveld,
- Diederich.
Wydarzenia:
- Spotkanie w gospodzie w Tyńcu.
- Napad Zbyszka na posła krzyżackiego.
- Surowy wyrok królewski i ocalenie Zbyszka przez Danuśkę.
- Choroba Maćka, powrót do Bogdańca.
- Poznanie Jagienki, polowanie na niedźwiedzia.
- Wyjazd Zbyszka na Mazowsze.
- Spotkanie z księżną Anną Danutą i Danuśką.
- Uratowanie życia panu de Lorche.
- Skargi Krzyżaków na Juranda Ze Spychowa.
- Ślub Zbyszka i Danuśki.
- Porwanie Jurandówny.
- Jurand z wizytą w Szczytnie.
- Poszukiwania Danuśki przez Zbyszka.
- Uwięzienie i okaleczenie Juranda.
- Spotkanie z Jurandem.
- Wyjazd Maćka i Jagienki do Malborka.
- Odnalezienie więzionej przez Krzyżaków Danusi.
- Choroba dziewczyny.
- Przyprowadzenie Zygfryda de Lowe przed oblicze Juranda.
- Samobójstwo Zygfryda, śmierć Danuśki.
- Spotkanie Zbyszka z Jagienką na dworze księżnej Anny Danuty.
- Zbyszko z poselstwem w Malborku. Spotkanie z Maćkiem.
- Powrót do Spychowa. Śmierć Juranda.
- Ślub Zbyszka i Jagienki.
- Wojna z Zakonem. Bitwa pod Grunwaldem.
- Powrót do Bogdańca.
Powieść była protestem przeciw germanizacji, a podjęta tematyka miał uświadomić, że prowadzona polityka jest podobna do tej, prowadzonej przez Krzyżaków.
Sienkiewicz pragnął „krzepić serca Polaków”, pokazując, że obłuda i bezprawie nie odniosą zwycięstwa, sam Zakon pisarz ukazal w bardzo złym świetle.
„Krzyżacy” są powieścią historyczną, ponieważ:
- pisarz wykorzystał źródła historyczne, dokumenty z epoki, którą przedstawił,
- wprowadził do swego dzieła fakty historyczne,
- wplótł w akcję postaci historyczne.
„Krzyżacy to również powieść przygodowa, ponieważ:
- pierwszoplanowo przedstawione są przygody Zbyszka, Maćka, Danuśki (postaci fikcyjnych),
- wątki miłosne obfitują w niesamowite wydarzenia i zwroty akcji,
- fakty historyczne są tłem wydarzeń fikcyjnych.
Pisarz wprowadził do powieści archaizmy, które oddają charakter średniowiecznej polszczyzny. Ułatwia to wyobrażenie realiów epoki, w której rozgrywają się wydarzenia.