Ksawery Pruszyński
(4 grudnia 1907, Wołyń – 13 czerwca 1950, Rhynern)
Publicysta i literat.
Ksawery Pruszyński[1] to przede wszystkim publicysta, który znamiona wielkości uzyskał w zetknięciu z tematyką wojenną.[2] Wywodził się z kresowego ziemiaństwa, podobnie jak Wańkowicz, z którym łączy go niejeden rys wspólny.
Przez znaczną część swego życia był publicystą i reporterem. Debiutował w 1928 roku w krakowskim „Czasie” cyklem korespondencji z Gdańska. pt. Sarajewo 1914 — Szanghaj 1932 — Gdańsk 193?. Pruszyński odwiedził Gdańsk w celu „zbadania (tamtejszych) nastrojów i zobrazowania sytuacji w Wolnym Mieście” — jak pisał we wstępie do niej w roku 1932. Po kilkudniowym pobycie doszedł do wniosku, że szerzące się prowokacje i narastająca propaganda antypolska są inspirowane przez polityków z Berlina i stanowić mogą zarzewie konfliktu zbrojnego.
W wileńskim „Słowie” opublikował cykl reportaży z Palestyny, wydany w 1933 w książce „Palestyna po raz trzeci”. Dominowała problematyka żydowska, reportaże to relacje z przebiegu osadnictwa żydowskiego w Palestynie i komplikacje z nim związane.
Od 1935 r. stale współpracował z „Wiadomościami Literackimi” i jako korespondent tego wydawnictwa w 1936 wyjechał do Hiszpanii. Pisał wówczas znakomite reportaże, które nie pozostawiały złudzeń co do tego, że autor trzyma stronę republiki. W swojej sympatii dla „czerwonych” poszedł znacznie dalej, niż się spodziewano i oczekiwano. Zresztą, jak słusznie zauważono, nie było tu najmniejszego akcesu ideologicznego, Pruszyńskiego porwała sama brawura i odwaga anarchistów i komunistów hiszpańskich. Później Pruszyński starał się przedstawić sprawę w innym świetle.[3]
Owocem tej podróży była książka „W czerwonej Hiszpanii”. Jego lewicowe sympatie mogłyby być dla niektórych odstręczające, należy jednak przyznać, że doskonale umiał wypośrodkować ton swej relacji i oddać sprawiedliwość obu walczącym stronom. Książka napisana jest bogatym, żywym językiem i stanowi nie tylko cenne źródło historyczne, ale i fascynującą lekturę nawet dla czytelników nieobeznanych z realiami hiszpańskimi – cierpliwy laik już po kilkunastu stronach zda sobie sprawę, kogo nazywa się tu rewolucjonistą, a kogo rebeliantem. Szczegółowo umotywował tam przyczyny wybuchu rewolucji hiszpańskiej, widząc je przede wszystkim w zacofanej strukturze gospodarczej kraju i wyzysku mas przez klasy posiadające oraz kler. Szeroko zajął się faszystowskim charakterem puczu prawicowego, mocno podkreślał jego powiązania z faszyzmem niemieckim i włoskim. Wreszcie zwracał uwagę opinii publicznej na międzynarodowe uwarunkowanie przebiegu wydarzeń w Hiszpanii. Wskazywał na sprzeczności interesów poszczególnych mocarstw, uzasadniał też tezę, że przyjęta przez Anglię i Francję zasada nieinterwencji w sprawy wojny domowej w Hiszpanii, przy równoczesnej bierności wobec pomocy dla faszystów hiszpańskich ze strony Włoch i Niemiec, praktycznie działała przeciwko prawowitemu rządowi lewicy hiszpańskiej.[4]
Po wrześniu 1939 znalazł się w armii polskiej na Zachodzie. Uczestniczył w walkach o Narvik i w bitwie pod Falaise. W tym też czasie zaczął uprawiać twórczość literacką. Zapis wojennych i emigracyjnych doświadczeń zawarł w głośnej powieści „Droga wiodła przez Narvik” i dwu zbiorach opowiadań: „Trzynaście opowieści” i „Karabela z Meschedu”.
[1] Żył w latach 1907–50, pisarz i publicysta; urodził się na Ukrainie w rodzinie ziemiańskiej. Studiował prawo na UJ, już w czasie studiów rozpoczął działalność polityczną. Był redaktorem studenckiego pisma, później reporterem „Czasu”.W 1936 korespondent wojenny w Hiszpanii, w czasie II wojny światowej w polskiej armii i służbie dyplomatycznej na Zachodzie; reportaże (Podróż po Polsce, W czerwonej Hiszpanii), powieść Droga wiodła przez Narvik, opowiadania o losach pol. wychodźstwa (Trzynaście opowieści, Karabela z Meschedu), publicystyka polityczna. Zginął w wypadku samochodowym w czerwcu 1950 roku na terenie Niemiec, pochowany został w Krakowie.
[2] P. Kuncewicz, Leksykon polskich pisarzy współczesnych, t.2, Warszawa 1995, s. 129.
[3] Tamże, s. 130.
[4] J. Pacławski, Ksawery Pruszyński, Kraków 1974, s. 19.