Poziom kultury czytelniczej każdego człowieka zależy od działania różnych czynników społecznych, jak środowisko osobiste i terytorialne, wykształcenie, zawód, oddziaływanie placówek kulturalno-oświatowych, a jednocześnie uzależniony jest w znacznym stopniu od czynników psychicznych- uzdolnień, zainteresowań i innych cech osobowości. Rozwój czytelnictwa nie zawsze idzie w parze z ogólnym rozwojem jednostki. Psychologowie przyjmują, że w okresie rozwoju poszczególnych funkcji mogą wystąpić znaczne różnice. Osobnik dojrzały fizycznie nie jest w równym stopniu dojrzały pod względem intelektualnym, a wysokiemu poziomowi intelektualnemu nie zawsze towarzyszy odpowiedni poziom rozwoju uczuć czy rozwoju społecznego. Analogiczne rozbieżności zaznaczają się w rozwoju kultury obcowania z książką. Przy prawidłowym przebiegu wychowania i oddziaływania czynników środowiskowych wraz z wiekiem i wykształceniem rozwija się kultura czytelnicza jednostki. Prawidłowy rozwój modyfikuje jednak splot różnych czynników kształtujących osobowość, tak że poziom czytelnictwa dwóch osób tej samej grupy wieku i tego samego szczebla wykształcenia może poważnie się różnić.[1]
Zróżnicowanie osiągnięć w zakresie czytelnictwa powoduje już samo opanowanie sztuki czytania ze zrozumieniem, co stanowi istotny warunek kontaktów z książką.
Kultura czytelnicza uczniów może być rozpatrywana w znaczeniu społecznym oraz jednostkowym. Pierwsze znaczenie dotyczy zjawisk i procesów, które związane są ze społecznym funkcjonowaniem takich środków przekazu, jak książka i czasopismo. Natomiast drugie, czyli znaczenie psychologiczne wiąże się z rozwojem osobowości czytelnika, która kształtowana jest pod wpływem różnych czynników poprzez obcowanie z przekazami piśmienniczymi.
- Andrzejewska wskazuje, że kulturę czytelniczą tutaj można pojmować jako system dyspozycji motywacyjnych i instrumentalnych oraz wynikających z nich zachowań czytelniczych, umożliwiających człowiekowi wykorzystanie przekazów piśmienniczych w samorealizacji. Przy czym dyspozycje rozumie jako zespół warunków, które tkwią w jednostce i mają umożliwić określone postacie działań, jak również je wyznaczać. Ogólnie rzecz biorąc chodzi o gotowość do podjęcia określonych działań.[2]
Zachowania czytelnicze uruchamiane są poprzez dyspozycje motywacyjne takie jak:
- przekonanie o wartości czytania;
- potrzeba czytania;
- zamiłowanie czytania;
- zainteresowania czytelnicze;
- motywy czytania;
Potrzeba czytania to nic innego, jak uczucie braku tego, co ma jakąś wartość i tym samym podjęcie takich działań, które daną potrzebę zaspokoją. Połączenie trwałej skłonności do czytania z odczuwaniem przyjemności, to zamiłowanie do czytania.
Zainteresowania czytelnicze to z kolei czytanie określonego typu tekstów, np. książki jakiegoś gatunku literackiego, jednego pisarza, z interesującej epoki itd. Zainteresowania te w zasadzie nie są stałe, gdyż zmieniają się wraz z dojrzewaniem psychofizycznym oraz psychospołecznym. Stabilizują się dopiero w wieku dojrzałym.[3]
Wyróżnione zostały trzy stadia zainteresowań czytelniczych, które związane są z fazami dorastania. Przejście przez wszystkie, warunkuje prawidłowy rozwój kultury czytelniczej młodzieży.
Należy do nich:
- wiek baśni;
- wiek robinsonady;
- wiek powieści realistycznej;
W rozwoju zainteresowań czytelniczych w pierwszym okresie życia dziecka najważniejszą rolę odgrywają rodzice. Już dzieci 1-2 letnie wykazują ciekawość książki. Czytane czy opowiadane przez dorosłych bajeczki i wierszyki są przez nie chętnie słuchane. W wieku 6-8 lat, gdy dziecko zaczyna już samodzielnie czytać, sięga po bajeczki, wierszyki i komiksy. W wieku 9-10 lat – dłuższe baśnie, podania, legendy, krótkie i proste opowiadania z życia dzieci oraz opowiadania o zwierzętach. 11-15 lat, to czas, kiedy sięga się po powieści przygodowe, podróżnicze, fantastycznonaukowe, wojenne, historyczne i obyczajowe.
„Złotym okresem czytelniczym” i „czytelniczym amokiem” nazywany jest wiek 10-14 lat, kiedy to zaczyna się zainteresowanie książkami popularnonaukowymi z różnych dziedzin wiedzy, również wertowane są encyklopedie i leksykony. Różnicę w rodzajach czytanych książek przez dziewczynki i chłopców zauważa się w wieku dojrzewania fizycznego. Dziewczęta interesują książki o tematyce obyczajowej – z życia rówieśniczek, opisami pierwszej miłości. U chłopców natomiast dominują elementy walki i przygody.[4]
Dopiero w szkole średniej dojrzalsza już młodzież sięga po klasykę, powieść współczesną, poezję, literaturę popularnonaukową, eseje. Wtedy też pod wpływem tej literatury młodzież podejmuje własne próby pisania wierszy, opowiadań itd.
Motywy czytania, to inaczej powody, dla których czyta się książki i prasę, to też nastawienie do czytanego tekstu oraz zaspakajanie potrzeb za jego pomocą. Mogą one mieć charakter instrumentalny, który jest wynikiem nakazów, np. nauczycieli, z racji wykonywanego zawodu, by uzyskać prestiż człowieka oczytanego. Zaspokojeniem potrzeb psychicznych człowieka takich jak np. potrzeba wiedzy i informacji, samokształcenia, wzorów postaw i zachowań, przeżyć estetycznych, kompensacji, partycypacji, terapii, rozrywki itd. kierują motywy autoteliczne[5]. Motywy czytania, ich ilość są decydujące w recepcji i funkcjach książki w życiu każdego człowieka. To właśnie ilość motywów wpływa na chęć czytania, powodując pełniejszy i bogatszy odbiór czytanego tekstu.
W 1989 r. zostały przeprowadzone badania w Wojewódzkiej Bibliotece w Kielcach. Dotyczyły one motywów wyborów czytelniczych jakimi kierują się dzieci w wieku 10-12 lat. Okazało się, że najczęściej dziecko sięga po książkę z potrzeby rozrywki, informacji oraz kompensacji. W wyborze lektury najważniejszą natomiast rolę odgrywają rówieśnicy. To właśnie oni wskazują, które książki są ciekawe i które warto przeczytać. Również bibliotekarze są osobami, których opinie na temat danej książki są powodem jej czytania. W zależności od środowisk dobrymi pośrednikami są tutaj rodzice, chociaż najczęściej tylko w procesie inicjacji. Najmniejszą rolę w pośredniczeniu między dzieckiem a biblioteką i książką odgrywają nauczyciele. Badania wykazały, że dzieci w tym okresie są już świadome w wyborze książek. W większości biorą pod uwagę tematykę książki, autora i tytuł. Rzadko decydująca jest okładka, czy zewnętrzny wygląd.[6]
Właściwy rozwój kultury czytelniczej zależy od środowiska społecznego, w jakim jest dziecko wychowywane, czyli przede wszystkim w domu rodzinnym – czytający domownicy, obecność książek i prasy.
Rodzice powinni świadomie wprowadzać dziecko w świat literatury już w najwcześniejszym okresie jego życia poprzez śpiewanie kołysanek i piosenek, czy opowiadanie i czytanie bajek, pokazywanie kolorowych książeczek, by później pójść z dzieckiem do biblioteki, księgarni i zachęcać do korzystania z ich zbiorów.
Poza środowiskiem rodzinnym również duży wpływ na zachowania czytelnicze ma środowisko rówieśnicze, sąsiedzkie, towarzyskie i lokalne.
Ważnymi instytucjami dla rozwoju kultury czytelniczej są przedszkola i szkoły, których jednym z zadań jest otoczenie szczególną opieką dzieci pochodzących ze środowisk zaniedbanych. Często właśnie w przedszkolu czy dopiero w bibliotece szkolnej mają one pierwszy kontakt z książką, czasopismem. Dlatego właśnie biblioteki takie powinny mieć bogaty księgozbiór, pozwalający na rozbudzenie zainteresowań czytelniczych. Równie ważna jest tutaj obsada kadrowa, gdyż powinna ona zapewnić bezpośrednią obsługę czytelników najmłodszych, indywidualny z nimi kontakt oraz stosowanie takich form pracy, które będą dla nich atrakcyjne.
Szkoła i biblioteka szkolna w edukacji czytelniczej spełnia ważną rolę, gdyż stwarza możliwości kontaktu ze słowem drukowanym wszystkim, głównie uczniom. Daje do ręki książkę w momencie, który jest najkorzystniejszy dla zawarcia przyjaźni z książką oraz ma możliwość planowania, programowania oraz włączenia w szkolny system dydaktyczno- wychowawczy edukacji czytelniczej, jak również oddziaływania profilaktycznego na uczniów niezainteresowanych książką.
Największa odpowiedzialność za właściwy rozwój kultury czytelniczej człowieka spada na rodziców oraz biblioteki szkolne i publiczne, gdyż w dzieciństwie właśnie dokonuje się najwięcej „powołań” czytelniczych. Dziecko poprzez obcowanie z książką zaspakaja swoje potrzeby psychiczne. W momencie, gdy nie będzie miało do niej dostępu lub dostęp ten będzie w jakiś sposób utrudniony – nauczy się zaspakajać je w inny sposób, np. przez oglądanie telewizji, komputer itd. Trudno wtedy przyzwyczajenia takie zmienić, chociaż polubić czytanie można w każdym wieku.
- Andrzejewska na podstawie analizy pojęcia kultury czytelniczej jednostki skonstruowała wzorzec kultury czytelniczej ucznia, który zawiera siedem punktów. Jego kwintesencją jest stwierdzenie, że kulturalny czytelnik chce czytać, lubi czytać, wie co czytać, umie czytać z pożytkiem.[7]
[1] J. Andrzejewska, Wzorzec kultury czytelniczej ucznia jako program edukacji czytelniczej, „Biblioteka w szkole” 1995 nr 5, s.1.
[2] J. Andrzejewska, Bibliotekarstwo szkolne: teoria i praktyka. T.1, Warszawa 1996, s. 69.
[3] J. Andrzejewska , Udział bibliotekarza szkolnego w edukacji czytelniczej i medialnej, „Biblioteka w szkole” 2000 nr 2 s. 1-2.
[4] J. Andrzejewska, Wzorzec kultury czytelniczej ucznia jako program edukacji czytelniczej, „Biblioteka w szkole” 1995 nr 5, s.1.
[5] K. Heska- Kwaśniewicz (red.), Młody czytelnik w świecie książki, biblioteki i informacji, Katowice 1996, s. 51
[6] I. Iwanicka-Daczewa, Lektury nastolatków, ’’Poradnik Bibliotekarza’’2001 nr 7/8 s. 14 – 15.
[7] J. Andrzejewska, Wzorzec kultury czytelniczej ucznia jako program edukacji czytelniczej, „Biblioteka w szkole” 1995 nr 5, s. 1-2.
Jarek k.