- „Legenda o Janie i Cecylii” stanowi fragment powieści „Nad Niemnem”.
- Akcja całej powieści toczy się nad rzeką Niemen, w dworku szlacheckim w Korczynie, w zaścianku Bohatyrowiczów.
- W powieści występuje dwóch narratorów (opowiadaczy), jeden przedstawia losy Justyny, Janka i Anzelma, ktorzy naprawiają krzyż na mogile z napisem „Jan i Cecylia 1549”.
- To oni zapoczątkowali ród Bohatyrowiczów.
- Drugim narratorem jest Anzelm, który opowiada historię Jana i Cecylii, wracając do czasów Zygmunta Starego i Zygmunta Augusta.
- Przedstawia ich przybycie do puszczy, którą własna ciężką pracą przekształcili w krainę urodzaju, ich historię przedstawiono poniżej w tabeli:
| 1. | Wędrówka młodych ludzi wzdłuż Wisły (prawdopodobnie piękna Cecylia opuściła bogaty rod z miłości do Jana). |
| 2. | Osiedlenie się w lepiance bez okien i komina, zwanej numą. |
| 3. | Ciężka praca przy karczowaniu puszczy. |
| 4. | Użyźnianie gleby, orka, siew, hodowla bydła i ptactwa, dla własnego utrzymania. |
| 5. | Budowa domu, wychowanie dzieci. |
| 6. | Rozrost rodziny, kolejne pokolenia, rozwój osady (sady, młyny, kolejne domy). |
| 7. | Dotarcie wiadomość o zasobnej osadzie nad Niemnem do króla Zygmunta Augusta. |
| 8. | Wizyta w osadzie, w puszczy Knyszyńskiej, nadanie Cecylii i Janowi oraz im potomkom nazwiska Bohatyrowiczów oraz herbu Pomian (z głową żubra, ponieważ Jan zasiedlił puszczę dostępną dotychczas żubrom). |
| 9. | Uzyskanie przez Bohatyrowiczów szlacheckich przywilejów. |
| 10. | Śmierć założycieli rodu, pochowanie ich na wysokiej skarpie na brzegiem Niemna, dbałość o grób jako wyraz hołdu dla założycieli rodu. |
Nauki płynące z legendy:
- zakochani młodzi ludzie potrafili w imię miłości pokonać wiele przeszkód, by zapewnić dobrobyt sobie i własnym dzieciom oraz kolejnym pokoleniom,
- praca daje człowiekowi utrzymanie, ale także uszlachetnia, ludzki wysiłek ma taką moc, że zastępuje walkę i przemoc człowieka nad inną jednostką,
- bez względu na pochodzenie, religię czy kolor skóry ludzie powinni być „braćmi”, pomagać sobie wzajemnie i okazywać życzliwość,
- nie wolno się wywyższać, wspólnota i wzajemność przynosi lepsze rezultaty niż wzajemna wrogość,
- nie ma dowodów pisemnych na istnienie zdarzeń związanych z legendą o Janie i Cecylii, ale przekazywana ona była z ojca na syna i przetrwała wiele pokoleń,
- opowieść Anzelma tłumaczy znaczenie nazwiska Bohatyrowiczów i ich przywiązanie do tradycji szlacheckich,
- legenda łączy fakty historyczne, pewne zmyślenia z współczesnością, niektóre luki wypełnia fantazja, wyobraźnia i intuicja narratora.