W epoce oświecenia literatura miała nie tylko przynosić zadowolenie estetyczne, ale wpływać także na umysł i wyobraźnię i uczyć – bawiąc. Skuteczną metodą łączenia zabawy z nauką, a także dobrym sposobem oddziaływania na odbiorcę , było posługiwanie się śmiechem, humorem. Twórcy wprowadzali do swych dzieł humor, komizm, stosowali satyrę, karykaturę, przerysowane ironią.
Literatura okresu oświecenia:
- propagowała wzorzec człowieka wykształconego, tolerancyjnego,
- krytykowała zacofanie i ciemnotę,
- wprowadziła do swych utworów dydaktyzm (nauczanie) i moralizatorstwo,
- przedstawiała rzeczywistość w sposób realistyczny.
Głównym nurtem był klasycyzm, korzystano z wzorców i gatunków antyku, ponadto rozwijała się publicystyka, prasa.
Literatura angielska tego okresu oparła się o powieść, co znacząco wpłynęło na późniejsze epoki. W oświeceniu twórcy podejmowali tematykę obyczajową i motyw podróży, wykorzystując satyrę, parodię i ironię.
Wybitni twórcy nowożytnej powieści to:
- Daniel Defoe (powieść podróżniczo-przygodowa, „Przypadki Robinsona Crusoe”),
- Jonathan Swift ( powieść przygodowa”Podróże Guliwera”, w której stworzył przedstawił w krzywym zwierciadle polityczne i społeczne stosunki w Anglii, w XVIII wieku, obnażył również takie ludzkie przywary, jak pychą, głupota, nietolerancja).
Gatunkiem często wykorzystywanym w okresie oświecenia stała się powiastka filozoficzna, popularyzująca jakieś tezy i poglądy, mająca charakter charakter dydaktyczny, wybitni francuscy twórcy tego gatunku to:
- Denis Diderot(„Kubuś Fatalista i jego pan”),
- Wolter („Kandyd”).
Dla schyłkowego okresu oświecenia charakterystyczny stał się sentymentalizm, którego przedstawiciele na pierwszy plan wysuwali uczucia wewnętrzne, kontakt z naturą ), a ich głównym celem stało się działanie na uczucia i wrażliwość odbiorcy. Założenia wyrosły niejako z filozofii Jana Jakuba Rousseau, który propagował pogląd, że cywilizacja powoduje upadek moralności, a to co dawne, pierwotne, naturalne i prawdziwe rozwija jednostkę.
Sentymentalistów interesowała wrażliwość emocjonalna człowieka, jego subiektywne przeżycia, zrodzone w relacjach międzyludzkich i w kontakcie z naturą.
Polskie oświecenie to znaczący wpływ klasycyzmu, nazywanego warszawskim lub stanisławowskim. Przedstawicielami byli m.in.:
- Ignacy Krasicki,
- Stanisław Trembecki,
- Adam Naruszewicz,
- Franciszek Zabłocki.
Uprawiano głównie gatunki mające swój rodowód w antyku, bajkę, satyrę, odę i poemat heroikomiczny. Z tego też okresu pochodzi pierwsza polska powieść „Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki”, autorstwa Ignacego Krasickiego. W utworach podejmowano tematykę uniwersalną, propagując jednocześnie wzorce oświeceniowe i krytykę sarmatyzmu.
Znaczącą rolę, na drodze oświeceniowych reform, odegrali publicyści oraz twórcy okolicznościowej poezji politycznej i dramatu. Wypowiadali się na tematy polityczne i społeczne, np.:
- Stanisław Konarski,
- Hugo Kołłątaj,
- Stanisław Staszic.
Najciekawszym polskim przedstawicielem sentymentalizmu był Franciszek Zabłocki, autor bardzo znanej sielanki „Laura i Filon”, a także twórca miłosnych wierszy sentymentalnych. Jest autorem również utworów patriotycznych („Żale sarmaty”) i wierszy religijnych „Pieśń poranna, „Bóg się rodzi”).