Zofia Nałkowska (1884-1954) – lata wojny spędziła w okupowanej Warszawie, po wojnie podjęła pracę w Komisji do Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce. Efektem tej pracy jest cykl opowiadań “Medaliony”.
- Pisarka ograniczyła środki literackie do minimum, przedstawiając szkicowe portrety osób, które zetknęły się bezpośrednio ze zjawiskiem masowej śmierci.
- Bohaterami są zwykli ludzie (młody człowiek pracujący jako preparator trupów i uczestnik produkcji mydła z ludzkich ciał, Żydówka zabita przy torze kolejowym, kobieta doglądająca grobów na skraju dawnego getta, ludzie, którym udało się przeżyć, nieraz jako jedynym z całej rodziny).
- Pisarka nie komentuje, przedstawia fakty i poprzestaje na interpretacjach, jakie dają sami bohaterowie i świadkowie wydarzeń.
- Zachowuje autentyczny język portretowanych osób.
- Pokazuje, jak psychika bohaterów została skażona doświadczeniem ludobójstwa.
- Jej obserwacje zmuszają do refleksji, czy zło zniknęło wraz z zakończeniem wojny.
“Medaliony” (1946), cykl jest prozą niejednorodną gatunkowo, są to utwory (“Profesor Spanner”, “Dno”, “Kobieta cmentarna”, “Przy torze kolejowym”, “Dwojra Zielona”, “Wiza”, “Człowiek jest mocny”, “Dorośli i dzieci w Oświęcimiu”) z pogranicza opowiadania, eseju, reportażu, a nawet paraboli. Autentyczny materiał stał się w nich przedmiotem kreacji literackiej.
Porządek kompozycyjny cyklu wyznaczają dwie perspektywy:
- narratora (intelektualisty, który próbuje analizować poznawaną rzeczywistość, ale choć wiedza jego jest szeroka i usystematyzowana, to jego poznanie jest tylko zewnętrzne),
- postaci (ich wiedza ogranicza się do doświadczeń osobistych, ale uzupełnia wiedzę narratora, dzięki swojemu skierowaniu do wewnątrz).
Styl opowiadań jest niezwykle zwięzły, oszczędny i lakoniczny. Język literacki (specyficzne formy narracyjne: mowa pozornie zależna i ironiczne komentarze w “Profesor Spanner”, monolog w “Dnie”; opis o charakterze behawiorystycznym w “Przy torze kolejowym”) współistnieje ze stylizacją, gdyż wypowiedzi postaci, to często mowa potoczna, daleka od zintelektualizowanej wypowiedzi narratora.
Większość opowiadań ma kilka warstw znaczeniowych, np.:
“Przy torze kolejowym”:
- tragedia człowieka uwikłanego w wojnę,
- reakcja ludzi determinowanych czasem, w którym przyszło im żyć,
- zatarcie granicy pomiędzy dobrem a złem,
- filozoficzna refleksja nad nietrwałością takich wartości jak miłość bliźniego, współczucie, odwaga.
“Profesor Spanner”:
- demoralizujący wpływ wojny na psychikę człowieka,
- rozum zaprzedany w służbie złu,
- dehumanizacja i reifikacja człowieka.