W rozwoju cywilizacji ogromną rolę odegrał proces komunikacji między ludźmi. Już bowiem człowiek pierwotny stosował pewne znaki o symbolicznym znaczeniu (np. ułamane gałęzie, kopczyki z ziemi itp.). Ludzie pierwotni znali również technikę rysunku, pierwszego kroku do znalezienia graficznej formy zapisu myśli i mowy, a więc powstania pisma.[1] Fazę pośrednią między obrazami, a pismem tworzyły ideogramy[2], które wyrażały sens poprzez odpowiedni układ znaków.
Istotną rewolucję komunikacyjną stanowiło wprowadzenie pisma alfabetycznego, w którym każde słowo można zapisać za pomocą niewielkiej liczby znaków. Kolejnym doniosłym wydarzeniem w procesie rozwoju komunikowania był wynalazek i upowszechnienie druku. Rozwojowi technologii komunikowania sprzyjały niejednokrotnie wynalazki niesłychanie od potrzeb komunikacyjnych odległe. Wynalazek prasy do wina okazał się zasadniczy dla Johannesa Gutenberga, a odkrycie zjawisk związanych z elektrycznością (indukcji elektrycznej, elektromagnetyzmu, wszelkiego rodzaju elektrycznych źródeł światła – od łuku elektrycznego i żarówki Edisona po laser – a także zjawiska półprzewodnictwa, uruchomiło w końcu XIX wieku istną lawinę wynalazków w sferze mediów.[3]
- Goban – Klas[4], dokonując klasyfikacji kolejnych stadiów rozwoju ludzkiego komunikowania, określa ten okres jako erę druku i komunikowania masowego, w przeciwieństwie do wcześniejszych stadiów- ery znaków i sygnałów, mowy i języka, pisma.
Kolejny etap – to okres telekomunikacji i informatyzacji, który rozpoczął się w połowie XIX wieku. Pojawiły się wtedy znaczące dla procesu komunikacji wynalazki, takie jak telegraf, telefon, fotografia, płyty gramofonowe i film.
W I połowie XX wieku rozpoczął się rozwój radia i telewizji, a koniec XX wieku badacz określa jako erę komputera (a w świetle rozwoju Internetu – erę telekomputera), który dzięki zawartości mikroprocesora łączy się z technikami przekazu, telefonem i monitorem telewizyjnym, kompaktową płytą muzyczną, w nowe formy komunikowania i mediów.[5] Z drugiej strony wynalazkom medialnym sprzyjały zjawiska w rozmaitych sferach życia społecznego – rozwój bankowości, nasilenie rozmaitych – niekiedy gwałtownych i budzących grozę – niepokojów społecznych i politycznych wywołały zapotrzebowanie na bardzo szybką informację, której nie mogły zapewnić systemy komunikacji wykorzystujące gołębie pocztowe (tak startowała w latach 40-tych XIX wieku pierwsza agencja prasowa Havasa).[6]
Technologie medialne potrafiły także sprzyjać lub wręcz wywoływać zjawiska społeczne, polityczne, religijne: wynalazek druku niewątpliwie przyśpieszył ujawnienie się i błyskawiczny rozwój Reformacji, zaś o roli radia czy filmu w okresie I i II wojny światowej wiedzą prawie wszyscy.
Niesłychanie zaawansowane techniki komunikacji w końcu XX wieku zmieniły oblicze świata tak dalece, że dziś trudno nawet znaleźć granice między realnością, a realnością taką, jaką widzą media. Dlatego m.in. współcześni teoretycy komunikowania mówią, że znaleźliśmy się w epoce „symulacji” świata. Widać więc wyraźną współzależność tendencji ewolucyjnych w technikach medialnych: od pisma, poprzez media audialne i wizualne – po te, które wykorzystują „cyfrowe” widzenie rzeczywistości. Mariaż informatyki z mediami okazał się bowiem najlepszym z możliwych. Stworzył ludzkości takie pola możliwości, jakich wcześniej nie znała. Stworzył także i takie zagrożenia, z jakimi się wcześniej nie stykała.
Najważniejszą formą komunikowania w czasach nam współczesnych jest komunikowanie masowe, czyli proces porozumiewania się za pomocą środków komunikowania masowego (prasy, radia, telewizji, książki, filmów itp.). Komunikacja masowa nie byłaby możliwa bez mediów. W powszechnym odbiorze przez pojęcie media rozumie się środki masowego przekazu. Według Popularnej encyklopedii mass mediów – to także instytucje oraz urządzenia techniczne służące do szerokiego i szybkiego przekazywania informacji wielkim, zróżnicowanym i anonimowym grupom ludzi.[7]
Wśród mass mediów[8] wyróżnia się media tradycyjne (prasę, radio, książkę) oraz media alternatywne (telewizję satelitarną, Internet), a także w szerszym ujęciu miejsca i obiekty kultu, pamięci narodowej, najcenniejsze zabytki sztuki. Coraz częściej pojawia się również pojęcie multimedia, które oznacza technikę łączenia w jednym audiowizualnym przekazie różnych typów informacji, głównie dźwięku, obrazu, animacji i tekstu, uzyskiwanymi dzięki wykorzystaniu najnowszej techniki komputerowej.[9]
Można więc media uznać za instytucje dążące do przekazywania ważnych lub mniej ważnych informacji ze świata. Odbiorcami takich wiadomości jesteśmy my – społeczeństwo. Mówi się, że media są tak zwaną czwarta władzą. Nikt tak po prostu [od tak sobie] nie nazwał mediów czwartą władzą.[10] Skądś to twierdzenie musiało się wziąć. Już samo słowo władza wymaga pewnego szacunku. Władza stoi, bowiem ponad ludem, stoi na straży porządku, ale ma także służyć obywatelowi.
Do władzy czujemy zwykle respekt i tak powinno być w demokratycznym państwie. Nazwa czwarta władza może dla jednych oznaczać ogromną rolę, jaką sprawują media we współczesnym świecie, ale czy jest to zawsze rola pozytywna? Poprzez oglądanie telewizji, korzystanie z Internetu, słuchanie radia i czytanie gazet dowiadujemy się, co aktualnie dzieje się na świece lub w naszym państwie, ale także dzięki mediom możemy się rozerwać, odpocząć po pracy.
Zawartość treściowa pojęcia media składa się z kilku elementów, mianowicie:
- komunikatu – (przekaz, wiadomość);
- nośnika komunikatu – podłoże, na którym zostały zapisane informacje;
- urządzenia (aparatu) – umożliwiającego przekazywanie komunikatu do odbiorcy;
Środki masowego przekazu tworzą podstawę systemu komunikowania się w kulturze masowej i w wysokim stopniu określają jej charakter. Stały się nieodłączną częścią rzeczywistości. Ta wszechobecność ma wpływ na jednostki i określone społeczności, nie tylko organizując życie, ale prowadząc też do powstawania zmian w sferze intelektualnej, emocjonalnej i społecznej. Nikt współcześnie nie wątpi, że media wpływają na rozwój i postępowanie człowieka, a także zbiorowości społecznych.
Media więc pełnią olbrzymią rolę społeczną, są ważnym i nieustannie rozwijającym się sektorem życia zbiorowego, rodzajem działalności gospodarczej (niekiedy mówi się nawet o „przemyśle informacyjnym”. To po prostu wielkie instytucje, które wykształciły swe wewnętrzne zasady działania, a zarazem powiązania z innymi. Są w pewnym sensie instrumentem władzy społecznej i narzędziem kontroli. Stymulują rozwój kultury, zarówno w jej aspekcie symbolicznym, artystycznym, jak i obyczajowym, promując nowe tendencje, np. w sztuce, modzie i obyczajach. Stały się dominującym źródłem kształtowania indywidualnej wyobraźni szerokiej rzeszy odbiorców, a to znaczy praktycznie całego społeczeństwa.
Środki masowego przekazu są także potężna bronią używaną przez wiele środowisk, nie tylko przez władzę, do kierowania i kształtowania opinii publicznej. Istotną jest również rola mediów we współczesnej edukacji. Dobrze zorganizowane zajęcia w szkole mogą być wspomagane mediami edukacyjnymi. Jest to wymóg współczesnej dydaktyki. Ze względu na dużą atrakcyjność i efektywność są one szczególnie pożądane w zreformowanej szkole. Stanowią cenne źródło informacji, zarówno dla uczniów, jak i nauczycieli. Nowoczesne media pozwalają zdobywać wiedzę o świecie, tworzyć własny system wartości oraz kształtować umiejętności i postawy. Często stają się dla uczniów alternatywnym nauczycielem. Media znacznie rozszerzają pole poznawcze uczących się, rozwijają ich procesy percepcyjne, intelektualne i wykonawcze. Stanowią jednocześnie źródło informacji. Dzięki mediom spostrzegamy obiekty, procesy i zjawiska w sposób możliwie wierny, w ich autentycznym otoczeniu, w ruchu, w kolorze, zarówno współczesne jak i odległe w czasie i przestrzeni. Za pośrednictwem mediów oglądamy fragmenty wydarzeń historycznych z różnych okresów, aktualne wydarzenia z życia politycznego, społecznego i kulturalnego całego świata. W dzisiejszym świecie brak umiejętności posługiwania się mediami, sprawia, iż człowiek pozostaje w tyle.
Rola, jaką media odgrywają w życiu współczesnego człowieka, a zwłaszcza w uczeniu się i wychowywaniu, nasuwa potrzebę powszechnej edukacji medialnej. Okazuje się, iż media szczególnie silnie kształtują nasz system wartości i postaw społeczno-moralnych. Ich rola bowiem w życiu społecznym systematycznie rośnie. Stały się właściwie nieodłącznym elementem życia nieomal każdego człowieka, skutecznym narzędziem przeobrażeń cywilizacyjnych i kulturowych poprzez ofertę przeróżnych przekazów medialnych wywołujących nieustanne zmiany norm, wartości, wzorów zachowań, poszukiwań naukowych, artystycznych i technicznych.[11] Przyczyniły się do przemian pozytywnych, ale i licznych zagrożeń społecznych. Właściwe zrozumienie możliwości i roli mediów, szczególnie przez młodych ludzi, jest bardzo ważnym zadaniem edukacyjnym, a od skuteczności tego procesu zależy efektywne wykorzystanie przekazów medialnych we wszystkich aspektach życia społecznego i kulturalnego. Takie działanie daje również gwarancję eliminacji zjawisk niepożądanych, bo to właśnie media kształtują nasze upodobania i postawy.
Do najbardziej aktywnych mediów masowych zaliczyć na pewno można telewizję, ponieważ może skutecznie podejmować problemy o globalnym znaczeniu edukacyjnym. Uczyć zrozumienia dla innych kultur, kształtować postawy patriotyczne, dostarczać informacji z różnych dziedzin wiedzy, rozwijać zainteresowania, realizować wymagania edukacyjne. Istnieje, więc potrzeba nauczania ludzi posługiwania się mediami, jako narzędziami pracy intelektualnej, oraz przygotowania do krytycznego odbioru komunikatów medialnych.
Ten gwałtowny rozwój nowości technologicznych powodujący przeobrażanie się społeczeństwa industrialnego w społeczeństwo informacyjne stawia także nowe wymogi przed systemem oświaty, ponieważ zaczynają one odgrywać dominującą rolę w procesie wychowania. Atrakcyjna forma multimediów umożliwia daleko idącą indywidualizację procesu uczenia się i realizację różnych form nauczania na odległość. Coraz częściej media umożliwiają pracę i zakupy bez wychodzenia z domu. Zagospodarowując w głównej mierze czas wolny odbiorców, decydują o popularnym charakterze współczesnej kultury.
Jak twierdzi J. Skrzypczak[12] to właśnie ich odbiór spowodował znaczny spadek czytelnictwa książek i frekwencji w placówkach kultury. Korzystanie z przekazów kultury elitarnej należy dziś do rzadkości, coraz rzadziej chodzimy do teatru czy muzeum.
Badania czytelnictwa krajowego wykazują, że prawie połowa dorosłych Polaków nie czyta książek w ogóle. Zwiększa się natomiast tendencja czytelnictwa magazynów na niekorzyść dzienników. Jednocześnie wzrosła także liczba abonentów telewizyjnych.
Rola mediów w całościowej globalnej edukacji społeczeństwa jest więc znacząca. Zadanie wychowania i kształcenia młodego pokolenia media publiczne realizują przede wszystkim poprzez ofertę programów edukacyjnych. Jak podaje W. Sonczyk[13] w 1996 roku audycje edukacyjne i poradnicze stanowiły 8,9% ogółu programów telewizji publicznej, a widowiska i spektakle teatralne zaledwie 1,6%. Jeszcze bardziej niekorzystnie wypadła struktura audycji radiowych, gdzie programy edukacyjne i poradnicze stanowiły 3,6% wszystkich emitowanych programów. Tymczasem misja TVP SA jako nadawcy publicznego rozumiana jest przez odbiorców jako dostarczanie rzetelnej i wiarygodnej informacji (53% badanych) oraz emitowanie treści edukacyjnych i oświatowych, połączonych z pozytywnym wpływem na zachowania i postawy społeczne (36% badanych).[14] Przytoczone wyniki sugerują, że oczekiwania odbiorców telewizji publicznej w odniesieniu do funkcji edukacyjnej i wychowawczej są znacznie większe.
Goban-Klas[15], mówiąc o funkcji mediów w społeczeństwie, podkreśla, że powinny one między innymi wypełniać następujące obowiązki:
- działać dla dobra odbiorców, którym służą;
- pełnić rolę edukacyjną i wyrażać to, co najlepsze z dorobku kulturowego;
Życie w społeczeństwie informacyjnym, obok niezaprzeczalnych pozytywów, przede wszystkim szybkiego przepływu informacji i dostępu do baz danych, niesie ze sobą ogromne zagrożenia. Jednym z podstawowych skutków rosnącej liczby środków komunikowania jest ogromna ilość informacji, które dla przeciętnego odbiorcy stają się wręcz szumem informacyjnym. W natłoku ważnych i nieistotnych przekazów użytkownik musi dokonać selekcji materiału. Stąd konieczność świadomego, selektywnego i dogłębnego wyboru najbardziej wartościowych i istotnych pozycji, tak aby w gąszczu informacji odbiorca mógł dokonać właściwego wyboru, informacja ma bowiem swoją wartość tylko wtedy, gdy jest dostępna tam, gdzie jest potrzebna, gdzie jest potrzebna dla tego, komu jest potrzebna i dla celu, dla którego jest niezbędna.[16]
Edukacja medialna poprzez zamierzone i celowe działania powinna zatem zmierzać do kształtowania pozytywnych postaw wobec mediów.
Jedną z nich jest postawa krytyczna, która angażując intelekt, wyklucza naiwny stosunek do treści publikowanych w mediach, uległość wobec cudzych opinii i treści propagandowych, zakłada zaś znajomość głównych mechanizmów działania mediów, dystans emocjonalny wobec odbieranych komunikatów oraz czerpanie informacji z wielu źródeł i porównywanie ich (ocenianie wiarygodności).[17].
Wśród pożądanych postaw wymienia się również postawę selektywności, która zakłada przemyślany wybór odbieranych treści, poprzez uświadamianie konsekwencji jej braku, np. niepotrzebnej straty czasu. Edukacja medialna powinna również dążyć do kształtowania postawy twórczej aktywności, która ma stanowić alternatywę wobec biernego odbioru mediów.
Nieprzemyślane, zbyt długie korzystanie z przekazów medialnych powoduje spadek aktywności społecznej człowieka i zmiany zachodzące w jego psychice oraz sposobie postrzegania świata. Do najczęściej występujących zalicza się zmniejszenie wrażliwości słuchowej – ludzie potrafią oglądać, nie potrafią natomiast słuchać innych i rozmawiać z nimi. Technika utrudnia bowiem proces integracji międzyludzkiej, stwarzając jedynie możliwość kontaktów pośrednich, które nie uczą bycia z ludźmi. W rezultacie człowiek czuje się jeszcze bardziej samotny. Zbyt długie przebywanie w świecie mediów może doprowadzić także do poczucia wyobcowania i bezsilności człowieka wobec rzeczywistości, w której żyje.
- Walczak[18], opisując wpływ telewizji na świadomość ludzi, podkreśla, że powstające wyobrażenia są fragmentaryczne i niepowiązane ze sobą, co nie stanowi dobrego podłoża do jednostkowych analiz i syntez. Nowe techniki multimedialne, łącząc dźwięk, obraz trójwymiarowy, a nawet dotyk, stwarzają takie wrażenie realności, że powrót do świata rzeczywistego staje się problemem. Ta narkotyzująca funkcja najnowszych mediów zasługuje na baczną uwagę, bo niebezpieczny wydaje się wzrost znaczenia mediów w życiu człowieka, odbywający się kosztem rodziny. Dostrzegając możliwe zagrożenia ze strony mediów, nie należy zapominać o ogromnych korzyściach płynących ze świadomego i przemyślanego korzystania z przekazów medialnych. Taki sposób traktowania mediów może przyczynić się do bardziej systematycznego i krytycznego uświadamiania sobie świata[19] i być źródłem rozwoju.
Media umożliwiają bowiem poznanie i zrozumienie zjawisk o charakterze globalnym (toczące się wojny, zagrożenia cywilizacyjne itp.). Spełniają również ważną rolę w upowszechnianiu osiągnięć kultury różnych narodów.[20] Ogromne znaczenie mediów obserwuje się także w popularyzacji produktów kultury, takich jak: książki, kasety, CD ROM-y. Do najbardziej rozpowszechnionych, obok CD ROM-ów, należą właśnie książki, które za pomocą Globalnej Pajęczyny przedstawić można najwszechstronniej i najciekawiej.[21] Stąd coraz większa popularność księgarni internetowych. Dzięki mediom kreuje się również imprezy masowe, np. sportowe czy muzyczne. Media zatem zostały włączone w proces szeroko rozumianej edukacji kulturalnej społeczeństwa.
Dziś służą dziś nie tylko informowaniu o świecie, w którym żyjemy czy jego wyjaśnianiu. Stały się, szczególnego rodzaju placem zabaw, gdzie odbiorcy gromadzą się, bo chcą być zabawiani. Warto jednak pamiętać, że nie wszystkie informacje w tym morzu sensacji zasługują na naszą uwagę.
[1] T. Goban- Klas, Powstanie i rozwój mediów. Od malowideł naskalnych do multimediów, Wyd. Naukowe AP. Kraków 2001, s. 14.
[2] Ideogram – umowny znak pisemny (symbol) wyrażający określaną rzecz lub całe pojęcie, nie składający się z liter oznaczających głoski.
[3] Z. Bauer, Studium Dziennikarskie Akademii Pedagogicznej w Krakowie http://www.slowawsieci.com/
[4] T. Goban – Klas, Media i komunikowanie masowe. Teorie i analizy prasy, radia, telewizji i Internetu, PWN, Warszawa 1999, s. 16.
[5] Tamże, s. 17.
[6] Z. Bauer, Studium Dziennikarskie Akademii Pedagogicznej w Krakowie http://www.slowawsieci.com/
[7] J. Skrzypczak (red) Popularna encyklopedia mass mediów, Wydawnictwo Kurpisz S.A., Poznań 1999, s. 303.
[8] Termin mass media powstał w Stanach Zjednoczonych w latach 40- tych XX wieku i zwracał uwagę na ich główne cechy: masowość produkcji i odbioru przekazów oraz schematyczność, prostotę i łatwą dostępność przekazywanych treści.
[9] M. Walczak, Media w edukacji współczesnego człowieka Cz. 1 [w:] „Poradnik Bibliotekarza”, Nr 1/2003, s. 12.
[10] Na pytanie o powód wyjątkowego traktowania mediów celnie odpowiedział Stefan Bratkowski we Wstępie do książki Czwarta władza?, Oficyna Wydawnicza Głos Wielkopolski, Poznań 1995.
[11] J. Morbitzer, O multimediach okiem pedagoga [w:] „Poradnik Bibliotekarza”, Nr 6/2001, s. 2.
[12] Skrzypczak J. (red) Popularna encyklopedia mass mediów, Wydawnictwo Kurpisz S.A., Poznań 1999, s. 310.
[13] W. Sonczyk, Media w Polsce. Zarys problematyki, WSiP, Warszawa 1999, s. 138.
[14] Tamże, ss. 152-153.
[15] T. Goban – Klas, Media i komunikowanie masowe… s. 158.
[16] J. Morbitzer J., O multimediach… s. 3.
[17] I. Nowakowska – Buryła, Postawy dzieci wobec mediów [w:] „Edukacja Medialna”, Nr 1/2003, s. 33.
[18] M. Walczak , Wirtualny świat telewizji Cz. 2 [w:]”Poradnik Bibliotekarza”, Nr 2/ 2003, s. 14.
[19] Tamże, s. 14.
[20] http://www.slowawsieci.com/serwis/artykuly.
[21] Tamże, s. 14.
Mariola Sz.