„Nad Niemnem” Elizy Orzeszkowej spełnia ideał powieści „dobrze skomponowanej”, to znaczy przemyślanej, o zwartej strukturze, w której wszystkie elementy są logicznie powiązane i uzasadnione. Mimo że powieść ta spełnia wiele założeń realizmu, nie da się ukryć, że jest nieco tendencyjna – preferuje bowiem ideał pracy i program pozytywistów. Pisarka udowadnia założone z góry tezy, ujawniają się jej pouczenia i moralizatorstwo.
Witold Korczyński jest młodzieńcem, który kończy szkołę po to, by kiedyś przejąć Korczyn. Jego głos jest podobny do postawy ojca – Benedykta Korczyńskiego. Witold jednak pragnie reformować rolnictwo i stosunki społeczne na wsi. Widzi w tym zadanie człowieka i obowiązek obywatela wobec kraju. Mówi o sobie: „Jestem młody, ale właściwie czuję się w prawie sądzić tych, których sposób myślenia, życie, wszystko znajduje się w przeciwieństwie absolutnym ze wszystkimi ideałami młodego, lepszego, mojego świata”.
Zauważamy też tendencję pisarki, do podziału postaci na „dobre” i „złe”. Taką czarną postacią jest np. Kirło – legat i intrygant, wieczny gość Korczyna, który zrzuca obowiązki związane z prowadzeniem gospodarstwa na swoją żonę. Równie negatywnym, wypalonym człowiekiem, nie mającym wzniosłych celów i znudzonym życiem, jest Teofil Różyc. Niechęć otoczenia i czytelników budzi też Emilia Korczyńska, wiecznie chora i rozkapryszona, jest ideałem romantyczki. Białą postacią jest natomiast Jan Bohatyrowicz, człowiek pracowity i uczciwy. Mimo zmęczenia, jakie mu towarzyszy podczas ciężkiej pracy, widzi w niej źródło radości i zadowolenia. Podobne cechy posiada Justyna Orzelska, która decyduje się wyjść za mąż za Jana. Odrzuca bogatego Różyca, gdyż właśnie w zaścianku widzi szansę prawdziwego, aktywnego i pożytecznego życia.
Zabawny jest nieco fakt, że wszyscy pracowici Bohatyrowicze są zadowoleni z siebie, radośni, piękni i zdrowi fizycznie. Zabrakło tutaj Orzeszkowej nieco realizmu, gdyż piękno i zdrowie niekoniecznie zależą od pracy, a praca to nie tylko źródło radości i satysfakcji, lecz także wysiłek, trud i zmęczenie.
„Podejrzana” jest także miłość głównych bohaterów: Justyny Orzelskiej i Jana Bohatyrowicza. Ona spędzała czas raczej na niczym, toteż jej życie było jałowe i puste. Dopiero znajomość z Janem, wizyty w zaścianku, kontakty w polu, odwiedziny mogiły powstańczej i grobu Jana i Cecylii, ukazują jej nowe wartości życia. Miłość ta jest nieco „papierowa”, pozbawiona prawdy uczuć i zmysłowości; funkcjonuje jako dowód założonej tezy, że pracowici będą szczęśliwi.
„Nad Niemnem” Elizy Orzeszkowej można uznać za powieść realistyczną, choć w niektórych warstwach tendencyjną. Znalazły tu bowiem odbicie hasła polskich pozytywistów, takie jak: kult pracy organicznej i emancypacja kobiet, czy hasło pracy u podstaw. Tendencja ta oznacza poczciwą myśl służącą moralnemu zbudowaniu czytelnika, miała wyrażać i budzić poczucie odpowiedzialności za przyszłość narodu.
[MPa]