Bardzo kiedyś popularna nowela Marii Konopnickiej. Początkowo opublikowana została w „Przeglądzie Literackim” w roku 1890. Trzy lata później ukazała się w zbiorze „Na drodze”. Ukazuje tragizm ubogich rodzin, cierpienie prostych ludzi, wyzysk, brak pracy i godziwego zarobku.
Czas i miejsce akcji:
- II połowa XIX wieku,
- okres od zimy do późnej wiosny (początków lata),
- czas najtrudniejszy miejskiej biedoty,
- toczy się w rodzinie warszawskiego piaskarza, w rodzinie Mostowiaków,
- wydarzenia rozgrywają się w najbiedniejszej dzielnicy Warszawy, na Powiślu.
Narrator i narracja:
- wydarzenia przedstawia syn Mostowiaków – Wicek,
- czytelnik ogląda świat z perspektywy tego chłopca, najstarszego z rodzeństwa,
- prosta opowieść, bezpośrednia, wyrazy i zwroty warszawskiej ulicy.
Motywy:
- motyw dziecka (dzieci), które wychowują się w biedzie, w rodzinie dotkniętej wieloma problemami związanymi nie tylko ze śmiertelną chorobą matki,
- motyw biedy, historia rodziny borykającej się z chorobą matki i bezrobociem ojca oraz koniecznością pozbywania się wszystkiego dla ratowania życia matki i żony.
Wydarzenia:
- Życie Mostowiaków w warszawskiej suterenie.
- Trudna sytuacja materialna rodziny (czasowo bezrobotny ojciec, chora matka, 3 chłopców – Wicuś, Felek, Piotruś).
- Znikanie sprzętów codziennego użytku (m. in. łóżko, krzesło zegar), następnie ubrań niezbędnych w życiu człowieka i rzeczy uważanych za cenne (żelazko, rondel).
- Konieczność sprzedaży pamiątek (harmonijka) i szkapy, jedynej żywicielki rodziny.
- Wyrzeczenia, troskliwość i ofiarna miłość ojca nie zmienia sytuacji.
- Śmierć matki.
- Dziwny orszak pogrzebowy, radość chłopców z zobaczenia szkapy.