Wiara w możliwości naukowe poznania, kult “oświeconego rozumu” oraz wyzwolenie się spod dominacji Kościoła przyczyniły się w wieku XVIII do powstania wielu nurtów i prądów filozoficznych, określających nową świadomość człowieka, kształtujących rozwój kulturalno-społeczny. Przy wielości formujących się wówczas idei daje się zauważyć charakterystyczne dla nich nastawienie krytyczne (krytycyzm) wobec dotychczasowych dogmatów i wzorców oraz
sposobów poznania. Celem nowej myśli filozoficznej było oswobodzenie człowieka z pęt schematycznego, uwarunkowanego społecznie i historycznie myślenia nowatorskich koncepcji życia społecznego, opartego na porządku natury. Do najważniejszych nurtów należą:
Racjonalizm
termin pochodzi od łacińskiego “ratio” – rozum. Za twórcę kierunku uważa się René Descartesa, zwanego Kartezjuszem, którego koncepcja wyłożona w słynnym studium “Rozprawa o metodzie” zapoczątkowała nowy okres w filozofii. Punktem wyjścia rozważań filozofa był sceptycyzm, czyli zwątpienie wobec dotychczasowych metod poznania, które doprowadziło do znalezienia oparcia w ludzkiej myśli (“Cogito ergo sum” – parafraza augustiańskiego “Myślę, więc jestem”). Poszukując nowej metody doskonałego poznania, filozof odwołał się do nauk matematycznych i stosowanej w nich analizy.
W ten sposób Kartezjusz uznał rozum za najwyższą instancję poznania rzeczywistości.
W drugiej połowie XVII wieku metodologia kartezjańska stała się niezwykle popularna, a do upowszechnienia jej przyczyniła się teoria Barucha Spinozy. Odchodząc od prezentowanego przez Kartezjusza dualizmu (rozdzielenie pierwiastka duchowego od materialnego) stał na stanowisku panteizmu,
utożsamiającego Boga z przyrodą. Według Spinozy rzeczywistość, nie mająca charakteru ani czysto materialnego, ani duchowego monizm), poddana jest wiecznym prawom, wywodzącym się z natury Boga. Pogląd ten, wykluczający istnienie przypadku i wolnej woli, nosi nazwę determinizmu.
Znaczącą rolę w umacnianiu filozofii racjonalistycznej odegrała również działalność Izaaka Newtona, fizyka, matematyka i astronoma, odkrywcy prawa powszechnego ciążenia, trzech zasad dynamiki i wynalazcy rachunku różniczkowego. Newton bowiem głosił teorię, że zasady matematyczne mają znaczenie dla nauk filozoficznych.
Ateizm i deizm
Rozwój filozofii racjonalistycznej miał wpływ na zmianę poglądów dotyczących religii.
Deiści uznawali istnienie Boga, ale zakładali, iż stworzył on świat, ale w jego sprawy nie ingeruje. Przyjmowali więc zasadność pewnych nakazów moralnych, wypływających z religii, ale krytykowali fanatyzm i negowali objawienie (D. Diderot, Wolter).
Ateiści, czerpiąc z filozofii materialistycznych, negowali istnienie Boga (P. Holbach).
Empiryzm
Nurt, początkowo przeciwstawny wobec racjonalizmu, bo uznający, iż prawdziwe poznanie możliwe jest jedynie za pomocą obserwacji i doświadczenia, zapoczątkował w kulturze nowożytnej w XVII wieku Franciszek Bacon. Odrzucił zasadność uprawiania nauki “czystej”, wskazywał na pragmatyczny (możliwy do wykorzystania) charakter wiedzy, którą należy zdobywać poprzez eksperymenty. Za najdoskonalszą metodę badawczą uznał indukcję (na podstawie danych doświadczalnych formułuje się ogólne wnioski). Teoria Bacona praktycznie zapomniana po jego śmierci, odżyła w wieku XVIII, stanowiąc przeciwwagę dla racjonalizmu, a w niektórych wypadkach ją uzupełniając.
Podstawy oświeceniowego empiryzmu stworzył Anglik, John Locke. Ten filozof uznał, że każde poznanie, zarówno prawdziwe jak i błędne, ma charakter empiryczny. Umysł ludzki pojmował jako czystą, niezapisaną tablicę (tabula rasa), którą wypełnia zdobywane w trakcie życia doświadczenie. W ten sposób odrzucił kartezjańską teorię idei zrodzonych. Wiedza, twierdził, jest zawsze zdobywana, wrodzone są tylko władze umysłu. Zasługą Locke’a było to, iż położył nacisk na konieczność właściwego rozwoju człowieka i kształtowania jego umysłu w sposób jak najbardziej korzystny dla niego samego i całego społeczeństwa.
Empiryzm Locke’a znacząco wpłynął na rozwój myśli filozoficznej w Anglii. Jego następcami byli między innymi Berkeley i Hume. We Francji nurt ten rozpowszechnił się dzięki Wolterowi.
Sensualizm
U podstaw sensualizmu leży przekonanie, że jedynym źródłem wiedzy są zmysły. Nurt ten wywodzi się z filozofii Locke’a, a ugruntował się w pismach George’a Berkeleya twierdzącego, że istnieją tylko te rzeczy, których doświadczamy. Jednym z najwybitniejszych przedstawicieli skrajnego sensualizmu był Condillac. Zakładał istnienie jedynie doświadczeń zewnętrznych, zaś rozumowi przyznawał jedynie bierną rolę w procesie poznania. W tym ujęciu filozofia zbliżała się do psychologii.
Utylitaryzm
Utylitaryzm jest ideą, według której gwarantem szczęścia jest pożyteczność tego, co robimy. D. Hume zasadę tę sformułował, a przyjęła ją większość angielskich etyków. W XVIII wieku powszechnie uważano, że człowiek, dążąc do zaspokojenia interesu prywatnego, powinien równocześnie przyczynić się dla dobra ogółu. Etykę rozumiano jako “sztukę kierowania czynnościami ludzkimi tak, aby wytwarzały możliwie najwięcej szczęścia”, szczęście pojmowano w kategoriach przyjemności, a to z kolei utożsamiano z korzyścią.
Utylitaryzm stworzył własną teorię ekonomiczną, polityczną i prawną. Zwolennicy “pożyteczności” znaczną rolę w oświecaniu umysłów ludzkich i wychowaniu przypisywali literaturze.
Humanitaryzm
Wyrazem humanitaryzmu jest dbałość o zachowanie godności jednostki i poszanowanie jej prawa do wolności i równości. Idea ta korespondowała z szerzącą się krytyką ustroju absolutystycznego oraz żądaniem powszechnej tolerancji religijnej.
Libertynizm
Ruch umysłowy, nawiązujący do tradycji humanizmu renesansowego. Ukształtował się w XVII wieku we Francji i silnie oddziaływał na kulturę oświecenia. Libertyni odrzucali wszelkie dogmaty, reprezentowali postawę laicką i wolnomyślicielską, charakteryzowali się swobodnym podejściem do norm obyczajowych, przyznając każdemu prawo wyboru odpowiadających mu zasad etycznych. Bliskie im były nastroje hedonistyczne.
Idea powrotu do natury (russoizm)
Przeciwwagą dla utylitaryzmu i racjonalizmu, zakładających optymistyczną wizję człowieka i świata, była filozofia Jana Jakuba Rousseau. Autor między innymi “Umowy społecznej”, przeciwstawiał cywilizacji i kulturze, które zabiły w człowieku pierwotną naturalność, naturę. Według francuskiego myśliciela tylko w otoczeniu natury człowiek może być prawdziwie dobry, wolny i szczęśliwy. Rozwój cywilizacji zaś spowodował upadek moralności, zanik prawdziwych więzi międzyludzkich oraz powstanie nierówności społecznych. W związku z tym Rousseau postulował nawrót do natury i takie wychowanie człowieka, które odbudowałoby w nim pierwotne, utracone zdolności i przygotowanie do życia w społeczeństwie, opartym na zasadach dobrowolnej umowy. Russoizm stał się podstawą rozwoju sentymentalizmu.
Irracjonalizm
W końcowej fazie oświecenia pojawił się nurt przeciwny racjonalizmowi. Zwolennicy irracjonalizmu zakładali możliwość pozarozumowego poznania rzeczywistości, a decydującą rolę przypisali: intuicji, natchnieniu, wierze, uczuciu i instynktowi.