Bronisława Wajs
Papusza (w jęz. romskim „lalka”)
(17.08.1908 – 8.02.1987, Inowrocław)
Wielka poetka i Polka, pisząca w języku romskim, znana głównie dzięki Jerzemu Ficowskiemu (pisarz, prozaik, tłumacz) i jego książce „Cyganie polscy”, Julianowi Tuwimowi, który aktywnie pomagał wydanie tomiku „Pieśni Papuszy” oaz filmowi Joanny i Krzysztofa Krauze.
Papusza pochodziła z Romów nizinnych, a tabor rodzinny wędrował po Podolu, Wołyniu i w okolicach Wilna. Rodzina Wajsów to przede wszystkim muzykanci, harfiści, grający na jarmarkach, weselach.
Papusza zyskała sławę, uznanie, ale przez społeczność Romów została odrzucona, zarzucono jej bowiem zdradę tajemnic romskich.
Nie jest dokładnie znana data urodzin, sama Papusza podawała trzy: 1908,1909, 1910, a miejsce raz Lublin, innym razem Sitaniec.
Nigdy nie chodziła do szkoły, samodzielnie nauczyła się pisać i czytać. Pod namową Ficowskiego zaczęła spisywać swoje wiersze, nigdy nie uważała się za poetkę, raczej za wróżkę.
Papusza miła 2 mężów, jako 15. latkę wydano ją za starszego Adama, który ją porzucił rok później, następnie była partnerką i żoną Dyźka, jej wuja, nie miała dzieci, co w środowisku romskim jest powodem wstydu, opiekowała się jednak przygarniętym chłopcem (syn Tarzan).
Na stałe osiadła w Gorzowie Wielkopolskim, jej wiersze ukazały się w „Problemach”, „Nowej Kulturze”, w 1953 roku Ficowski w swojej książce „Cyganie polscy” opublikował słownik polsko-romski, wiele lat bowiem spędził w taborach cygańskich i to było źródłem jego wiedzy.
Odwrócono się jednak od Papuszy, co skutkowało jej samotnością i chorobą psychiczną, po śmierci męża (1972) opiekę nad Papuszą przejęła jej rodzina z Inowrocławia. Bardzo trudno żyło się Papuszy między „różnymi światami”.
Wydała 3 tomiki wierzy:
- „Pieśni Papuszy” 1956,
- „Pieśni mówione” 1973,
- „Lesie, ojcze mój” 1990.
Zyskała sławę, była jednak nieszczęśliwa ze względu na odrzucenie własnego środowiska, w 2004 roku znalazła się w gronie sześćdziesięciu najwybitniejszych Polek w historii naszego kraju.
Wiersze Papuszy przetłumaczono na niemiecki, angielski, francuski, hiszpański, szwedzki, włoski. Należała do Związku Literatów Polskich (od 1962 roku), wielokrotnie ją nagradzano.