Podmiot wskazuje na osobę lub przedmiot, o którym mówi się w orzeczeniu, może być wyrażony różnymi częściami mowy:
- rzeczownikiem, np. Mama gotuje obiad,
- liczebnikiem, np. Jeden czyta, pięciu ogląda ilustracje,
- przymiotnikiem, np. Wiódł ślepy kulawego,
- bezokolicznikiem, np.Pływać jest przyjemnie,
- imiesłowem, np. Stojący zazdroszczą siedzącym.
Podmiot wyrażony w mianowniku nazywamy gramatycznym, zaś podmiot wyrażony w dopełniaczu to podmiot logiczny.
Podmiot domyślny – podmiot opuszczony w zdaniu, ale można się go domyślić z kontekstu, formy czasownika, np. Wziąłem tabletkę (ja).
Podmiot szeregowy (zbiorowy) – szereg wyrazów będących podmiotami w zdaniu, np. Mama, tata, dzieci wybrali się na wycieczkę.
Zdanie bezpodmiotowe – zdanie, w którym podmiot nie jest wyrażony i nie można się go domyślić, np. Zamknięto drzwi. Napisano list (w takich zdaniach zastosowanie znajdują czasowniki zakończone na -no, -to).
Orzeczenie oznacza czynność, stan lub właściwość tego na co wskazuje podmiot.
Orzeczenie wyrażone czasownikiem w formie osobowej nazywamy orzeczeniem czasownikowym, np. Piszę zawiadomienie.Kierowca skręca.
Orzeczenie złożone z dwóch wyrazów, czyli łącznika i orzecznika, nazywamy orzeczeniem imiennym.
Łącznik w orzeczeniu imiennym może być wyrażony różnymi formami osobowymi czasowników:
- być,
- stać się,
- zostać,
- robić się.
Orzecznikami mogą być różne części mowy:
- rzeczownik, np. Brat jest sportowcem.
- wyrażenie przyimkowe, np. Płot był z drewna.
- przymiotnik, np. Jacek jest wysoki.
- przymiotnik w formie rzeczownikowej, np. Taki byłem wesół.
- liczebnik, np. Uczniów było dwunastu.
- imiesłów bierny i czynny, np. Mama była ubrana w strój galowy. Nauczyciel był wymagający.
- zaimek, np. Ona jest już taka.
- bezokolicznik, Nic nie było słychać.
- przysłówek, np. Ćwiczyć jest zdrowo.
Należy zwrócić uwagę na orzeczniki wyrażone rzeczownikami i przymiotnikami:
- Jeśli orzecznik wyrażony jest przymiotnikiem to jest to przymiotnik w mianowniku,
- jeśli zaś w funkcji orzecznika występuje rzeczownik to pojawia się w narzędniku.