IDEA PRZEWODNIA POWIEŚCI
Na przełomie XIX i XX wieku rzeczywistość polska przedstawiała smutny widok, społeczeństwo przyzwyczaiło się do niewoli, nie myślało o niepodległości i walce. Boleśnie patrzył na to Żeromski (podobnie Wyspiański) i zastanawiał się co może wyrwać społeczeństwo z marazmu i bierności. Jedynie wojna, choć w skutkach straszna, może coś zmienić, takimi wojnami stały się wówczas wojny napoleońskie, które przyciągnęły wielu Polaków do legionów i stworzyły Wielkie Księstwo Warszawskie. Niestety, ogromna ofiara wojen napoleońskich nie dała wolnej ojczyzny, pozostały tylko „popioły” wspomnień. Myśl ta tworzy podstawę zasadniczą utworu i jest głęboko pesymistyczna.
TŁO DZIEJOWE
„Popioły” obejmują czas od zimy 1797 roku do połowy sierpnia 1812 roku, sięgają jednak poprzez swych bohaterów w czasy wcześniejsze (Nardzewski, konfederat barski, Gintułt i Piotr Olbromski, żołnierze kościuszkowscy). Żeromski nie daje całego obrazu wojen napoleońskich (od kampanii włoskich do wyprawy na Rosję), przedstawia bowiem boje polskich legionów , a więc:
- wojny we Włoszech 1797 i 1799 roku,
- wojnę we Francji z Prusami, zakończoną Utworzeniem Wielkiego Księstwa Warszawskiego,
- wojnę 1809 roku- kampanię hiszpańską,
- przegląd korpusu księcia Poniatowskiego przez napoleona pod Orszą w sierpniu 1812 roku.
Mimo że są to jakby migawki – to i tak mamy potężny obraz epoki. Na tym tle mamy zróżnicowany obraz szlachty, częściowo jedynie świadomej sytuacji, w której żyją, pozostali w niewielkich grupach – emigrują, nie mogąc się pogodzić z sytuacją kraju, inni ulegaj ą, starają się w Wiedniu o tytuły hrabiowskie, bawią się i nie myślą o polityce. Młode pokolenie zaczyna odbiegać od swych ojców.
KOMPOZYCJA
Żeromski nazwał „Popioły” powieścią z końca XVIII i początku XIX wieku i oparł się mocno na materiale dziejowym. Połączył w swym dziele pierwiastki liryczne i epickie, dlatego inna jest kompozycja, która ma charakter fragmentaryczny, nowelistyczny, poszczególne rozdziały przypominają nowele, a cała powieść wygląda jak szereg nowel.
Bohaterem powieści jest dusza polska, która zwalcza niemoc, słabość wewnętrzną, rwie się do czynu, myśli o wolności. Bohaterem tym jest społeczeństwo, które zdobywa się na ogromny wysiłek szukania nowych dróg odzyskania niepodległości. Bohaterem tym jet nie tylko Dąbrowski, ks. Józef Sokolnicki i Sułkowski, ale i Rafał, i Krzysztof, Wygnanowski, Gajkoś i Michcik, jak i każdy żołnierz ginący na szlaku wojennym.
Akcja bowiem rozgrywa się nie tylko w Polsce, ale we Włoszech, Hiszpanii, Francji, na Śląsku, na Węgrzech, na dzisiejszych Mazurach (dawne Prusy), dotyka nawet San Domingo i Egiptu. Na całość składa się szereg wątków głównych, rozgrywających się równocześnie i równolegle do siebie. Są nimi: dzieje Rafała Olbromskiego, Krzysztofa Cedry, księcia Gintułta. Obok jest cały szereg wątków pobocznych, epizodów, scen oderwanych, ale odzwierciedlających polską duszę tego czasu.
Postaci główne: Rafał Olbromski, Krzysztof |Cedro, książę Gintułt.
Postaci drugoplanowe: kapitan Wygnanowski, stary Olbromski, Trepka, stary Cedro, Nardzewski, Michcik, Helena de With, major de With, Gajkoś, Elżbieta Gintułt-Ołowska.
Postaci historyczne: Henryk Dąbrowski, książę Poniatowski, Sokolnicki, Sułkowski, Napoleon,generał Fischer, pułkownik Godebski.
ZNACZENIE POWIEŚCI
Żeromski pisał powieść w 1898-1899, a ukazała się w Warszawie w 1904 roku. Tak jak i Sienkiewicz chciał pokazać czas epoki napoleońskiej, pokrzepić polskie serca, wskazać drogę walki młodemu pokoleniu, by z popiołów wyrosło nowe pokolenie.